2018-yildan beri AQSh raqib davlatlarning nozik sohalarda ulushga ega bo’lishining oldini olish uchun qoidalarini kuchaytirdi va yarimo’tkazgichlardan tortib telekommunikatsiyalargacha bo’lgan sohalarga investitsiyalarni samarali ravishda to’sib qo’ydi.
Biroq, bu cheklovlar har doim ham mavjud emas edi.
2016-yilda AQSh razvedka hamjamiyatini yorituvchi tajribali jurnalist Jeff Shteyn maxfiy ma’lumot oldi: FTB va CIA agentlari uchun javobgarlik sug’urtasiga ixtisoslashgan kichik sug’urta kompaniyasi Xitoy sub’ekti tomonidan sotib olingan edi.
«To’g’ridan-to’g’ri biladigan bir kishi men bilan bog’lanib, «Razvedka xodimlarining sug’urta provayderi endi xitoyliklarga tegishli ekanligidan xabaringiz bormi?» dedi», deb eslaydi u. «Men hayratda qoldim!»
2015-yilda savol ostidagi sug’urtachi Wright USA Xitoy rahbariyatiga yaqin aloqalari haqida xabar berilgan xususiy kompaniya Fosun Group tomonidan hech kimga bildirmay sotib olingan edi.
AQShning xavotirlari darhol ayon bo’ldi: Wright USA ko’plab yuqori maxfiy xizmat agentlari va razvedka amaldorlarining shaxsiy ma’lumotlariga ega edi. Sug’urtachi va uning bosh kompaniyasi Ironshore Xitoy mulkiga o’tgach, ushbu ma’lumotlarning ochiqligi dolzarb savolga aylandi.
Wright USA yagona holat emas edi.
BBC Xitoy davlat mablag’larining AQSh, Yevropa, Yaqin Sharq va Avstraliyada aktivlarni sotib olishni o’z ichiga olgan boy davlatlarga oqimi haqida yangi ma’lumotlarga eksklyuziv dastlabki kirish huquqini oldi.
So’nggi yigirma yil ichida Xitoy dunyodagi eng yirik xorijiy investorga aylandi va bu unga nozik sanoatlarda hukmronlik qilish, sirlarni olish va asosiy texnologiyalarni nazorat qilish imkonini berishi mumkin. Pekin o’zining xorijiy xarajatlari tafsilotlarini – mablag’larning miqdori va maqsadini davlat sirlari sifatida tasniflaydi.
Wright USA sotuvi haqida Shteyn shunday dedi: «Bu haqda hech qanday noqonuniy narsa yo’q edi; u, shunday deyish mumkin, shaffof edi. Biroq, Pekindagi yaqin aloqalarni hisobga olsak, bu aslida [ma’lumot] Xitoy razvedkasiga berildi.»
Xitoy hukumati bu bitimga aralashgan: yangi olingan BBC ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, to’rtta Xitoy davlat banki Fosunning Wright USAni sotib olishini osonlashtirish uchun Kayman orollari orqali 1,2 milliard dollar (912 million funt sterling) kredit bergan.
Shteynning hisoboti Newsweek jurnalida chop etildi va Vashingtonga tezkor javob berishga undadi. AQSh G’aznachiligining investitsiyalarni skrining qilish uchun mas’ul bo’lgan bo’limi – Qo’shma Shtatlardagi xorijiy investitsiyalar bo’yicha qo’mita (CFIUS) so’rov boshladi. Ko’p o’tmay, kompaniya yana sotildi va Amerika mulkiga qaytdi. Ushbu sotuvning tashabbuskori noma’lum bo’lib qolmoqda.
Fosun va Wright USAning hozirgi egasi bo’lgan Starr Wright USA BBCning izoh so’rashiga javob bermadi.
AQSh razvedkasining yuqori lavozimli manbalari Wright USAning sotuvi 2018-yilda birinchi Trump ma’muriyatining investitsiya qoidalarini kuchaytirish to’g’risidagi qaroriga hissa qo’shgan omil bo’lganini tasdiqladi.
O’sha paytda, kam sonli odamlar Xitoy davlat tomonidan qo’llab-quvvatlangan bu xarajat Pekinning barcha qit’alarda aktivlarga sarmoya kiritish va sotib olish bo’yicha kengroq strategiyasining bir qismi ekanligini anglashlari mumkin edi.
«Ko’p yillar davomida biz Xitoyning deyarli barcha pul oqimlari rivojlanayotgan davlatlarga yo’naltiriladi deb taxmin qildik», deydi AidData ijrochi direktori Bred Parks. «Shunday qilib, AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniya kabi joylarga yuzlab milliardlab dollar kirayotganini anglaganimizda, bu biz uchun katta ajablanish bo’ldi, bu esa bizning burnimiz ostida sodir bo’ldi.»
O’z chegaralaridan tashqarida hukumat xarajatlarini kuzatishga ixtisoslashgan Virginiyada joylashgan AidData tadqiqot laboratoriyasi Amerikaning eng qadimgi universitetlaridan biri bo’lgan William & Maryda joylashgan va butun dunyo hukumatlari va xayriya tashkilotlaridan moliyalashtiriladi. So’nggi 12 yil davomida AidData Xitoyga katta e’tibor qaratdi.
120 nafar tadqiqotchining to’rt yillik mehnati natijasida Xitoyning butun dunyo bo’ylab davlat tomonidan qo’llab-quvvatlangan investitsiyalarining birinchi keng qamrovli ro’yxati paydo bo’ldi. Guruhning butun ma’lumotlar to’plami ochiq manba sifatida mavjud, garchi BBCga eksklyuziv ravishda oldindan kirish huquqi berilgan.
AidData’ning asosiy xulosalari: 2000-yildan beri Pekin o’z chegaralaridan tashqariga 2,1 trillion dollar sarmoya kiritgan, rivojlanayotgan va boy davlatlar o’rtasida taxminan teng taqsimlangan.
«Xitoyda dunyo hech qachon ko’rmagan moliyaviy tizim mavjud», deydi Kaliforniya universiteti San-Diyegodagi 21-asr Xitoy markazi direktori Viktor Shi. Xitoy dunyodagi eng katta bank tizimiga ega – AQSh, Yevropa va Yaponiyadan kattaroq, deb qo’shimcha qiladi u.
Ushbu ko’lam, Pekinning davlat banklari ustidan nazorati bilan birgalikda noyob afzalliklarni taqdim etadi.
«Hukumat foiz stavkalarini nazorat qiladi va kredit qayerga ketishini yo’naltiradi», deydi janob Shi. «Bu faqat juda qat’iy kapital nazorati bilan mumkin, uni boshqa hech qaysi davlat barqaror asosda amalga oshira olmaydi.»
Boy iqtisodiyotlarga kiritilgan ba’zi investitsiyalar moliyaviy daromad olishga qaratilgan ko’rinadi. Boshqalar esa, Pekinning o’n yil avval Made in China 2025 tashabbusida belgilangan strategik maqsadlariga mos keladi.
Ushbu tashabbus Xitoyning 2025-yilga qadar robototexnika, elektromobillar va yarimo’tkazgichlar kabi 10 ta ilg’or sanoatda hukmronlik qilish rejasini batafsil bayon qildi.
Pekin asosiy texnologiyalarni Xitoyga qaytarish uchun sezilarli xorijiy investitsiyalarni moliyalashtirishga intildi.
Reja bo’yicha global xavotir Xitoyni ommaviy eslatmalarni tashlashga olib keldi, ammo Viktor Shixning aytishicha, u «qo’llanma strategiya sifatida juda tirik qoldi».
«Hali ham har xil rejalarning barchasi nashr etilmoqda», deydi u, «jumladan, sun’iy intellekt rejasi va aqlli ishlab chiqarish rejasi. Biroq, barcha rejalarning onasi – 15-besh yillik reja.»
O’tgan oyda Kommunistik partiyaning asosiy yig’ilishida Xitoy rahbarlari 2030-yilgacha «yuqori darajadagi ilmiy va texnologik o’ziga ishonish va o’zini takomillashtirishni» tezlashtirish maqsadini belgilab qo’ydi.
AidData’ning yangi ma’lumotlar bazasida 2015-yilda maqsad qilingan 10 ta sektorga mos keladigan chet eldagi davlat tomonidan qo’llab-quvvatlangan xarajatlar ta’kidlangan. BBCning avvalgi xabarlarida Xitoy hukumati Buyuk Britaniya yarimo’tkazgich kompaniyasining sotib olinishini qanday moliyalashtirgani haqida batafsil ma’lumot berilgan edi.
Qo’shma Shtatlar, Buyuk Britaniya va boshqa ko’plab yirik iqtisodiyotlar Wright USAni sotish kabi bitimlardan xabardor emasdek ko’ringanidan so’ng, investitsiyalarni skrining qilish mexanizmlarini kuchaytirdilar.
AidData vakili Bred Parksning so’zlariga ko’ra, boy hukumatlar dastlab Xitoyning har bir mamlakatga kiritgan investitsiyalari Pekinning kengroq rejasining bir qismi ekanligini tan olishmadi.
«Dastlab, ular buni Xitoy kompaniyalarining ko’plab individual tashabbusi deb o’ylashdi», deydi u. «O’ylaymanki, ular vaqt o’tishi bilan aslida Pekinning partiya davlati buni amalga oshirish uchun cheklarni yozganini bilib oldilar.»
Biroq, ta’kidlash muhimki, bu investitsiyalar va sotib olishlar qonuniydir, garchi ba’zan qobiq kompaniyalar orqali yashirilgan yoki ofshor hisoblar orqali yo’naltirilgan bo’lsa ham.
«Xitoy hukumati doimo xorijda faoliyat yuritayotgan Xitoy korxonalaridan mahalliy qonun va qoidalarga qat’iy rioya qilishni talab qilgan va ularni o’zaro manfaatdorlikka asoslangan holda xalqaro hamkorlikni olib borishda doimo qo’llab-quvvatlab kelgan», dedi Xitoyning Londondagi elchixonasi BBCga.
«Xitoy kompaniyalari nafaqat butun dunyo bo’ylab odamlarga sifatli mahsulot va xizmatlarni taqdim etadi, balki mahalliy iqtisodiy o’sish, ijtimoiy rivojlanish va ish o’rinlarini yaratishga faol hissa qo’shadi.»
AidData ma’lumotlar bazasiga ko’ra, Xitoy xarajatlarining modellari o’zgarib bormoqda, Pekinning davlat mablag’lari tobora Xitoy investitsiyalarini qabul qilishni tanlagan mamlakatlarga yo’naltirilmoqda.
Niderlandiyada muammoli Xitoyga tegishli yarimo’tkazgich kompaniyasi bo’lgan Nexperia atrofida muhokamalar bo’lib o’tdi.
U AidData ma’lumotlar bazasida ham paydo bo’ladi – Xitoy davlat banklari 2017-yilda Xitoy konsortsiumiga Nexperiani sotib olishda yordam berish uchun 800 million dollar kredit bergan. Ikki yil o’tgach, egalik huquqi boshqa Xitoy kompaniyasi Wingtechga o’tkazildi.
Nexperiada texnologiya kattaroq Wingtech kompaniyasining boshqa qismlariga o’tkazilishi xavfi borligi haqidagi xavotirlarni keltirgan hold Dutch Gollandiya hukumati sentabr oyida kompaniyaning faoliyati ustidan nazoratni o’z zimmasiga olganida, uning strategik ahamiyati ta’kidlandi.
Ushbu qat’iy harakat Nexperiani ikkiga bo’lib, uning Gollandiya operatsiyalarini Xitoy ishlab chiqarishidan ajratdi.
Nexperia BBCga Xitoy biznesi Nexperianing boshqaruv doirasida ishlashni to’xtatganini va ko’rsatmalarga e’tibor bermayotganini tasdiqladi.
Kompaniya Xitoyning o’zining muhim chiplarini global bozorlarga eksportini qayta tiklash majburiyatini olqishlashini aytdi.
Gaagadagi Clingendael institutining tadqiqotchi xodimi Xiaoxue Martinning ta’kidlashicha, Niderlandiyada ko’pchilik hukumatning bu ishni hal qilishidan hayratda qolishdi, chunki ular Xitoy bilan munosabatlarini tarixan ehtiyotkorlik bilan boshqarganlar.
Biz doimo ochiq savdo, erkin savdo bilan yaxshi ish qilgan mamlakatmiz. Va bu haqiqatan ham Gollandiya siyosatining savdogar tomoni, deydi u. «Yaqinda biz haqiqatan ham tushunib yetdikki, geopolitika ko’proq sanoat siyosatiga, ushbu investitsiya skriningiga ega bo’lishni zarur qiladi, ilgari bunga unchalik e’tibor berilmagan.»
Xiaoxue Martin haddan tashqari reaksiya qilishdan va Xitoy kabi qudratli davlat bilan keng ko’lamli biznes aloqalari salbiy oqibatlari yuzaga kelishi mumkinligidan xavotir olishdan ogohlantiradi.
«Xitoyni hamma narsa bir xil bo’lgan, ularning hammasi bir xil narsani xohlaydi va ular Yevropani va AQShni qo’lga kiritmoqchi bo’lgandek ko’rsatish xavfi bor, albatta, bu unday emas», deydi u.
«Ko’pchilik kompaniyalar, ayniqsa agar ular xususiy bo’lsa, shunchaki pul ishlashni xohlaydi. Ular normal kompaniya sifatida muomala qilishlarini xohlashadi. Ular Yevropada olayotgan bu salbiy qabul qilishlarini xohlashmaydi.»
Agar Xitoy nozik sohalarda ulushga ega bo’lish strategiyasida raqobatchilaridan shunchalik oldinda bo’lsa, bu sohalarda hukmronlik qilish poygasi allaqachon hal qilingan degani emasmi?
«Yo’q! Bir nechta davralar bo’ladi», deb ta’kidlaydi Bred Parks. «Hali ham ushbu turdagi xaridlarni amalga oshirishga harakat qilayotgan ko’plab Xitoy kompaniyalari mavjud. Farqi shundaki, endi ular xorijiy kapitalning kiruvchi manbalarini tekshirish uchun yuqori darajadagi tekshiruvga duch kelishmoqda.
«Shunday qilib, Xitoy o’z harakatini qiladi. Xitoy endi izdosh emas, u yetakchi. U sur’atni belgilovchi. Ammo men ko’plab G7 davlatlari orqa oyoqdan old oyoqqa o’tishini kutmoqdaman.
«Ular himoyadan hujumga o’tishadi.»
Keyingi yilgi oraliq so’rovlarda respublikachilarning ko’pchiligini kuchaytirishga qaratilgan yangi ovoz berish xaritalari butun mamlakat miqyosida qayta taqsimlash bo’yicha jangni boshlab berdi.
Yuk kemasi Frensis Skott Key ko’prigiga urilishidan oldin quvvatini yo’qotdi va natijada olti nafar ishchi halok bo’ldi.
AQSh prezidentining valiahd shahzodaning «hech narsa bilmasligi» haqidagi da’volari CIA ning o’z bahosiga zid.
Yangi jinoiy tergov musiqa magnatining 4 yillik qamoq muddati o’tayotgan vaqtida amalga oshirilmoqda.
Prezident bu izohni juma kuni Air Force One samolyotida matbuotga murojaat qilayotganda ayol jurnalistga aytdi.