Hukumat hayvonlarda sinov o’tkazishni bosqichma-bosqich bekor qilish strategiyasini e’lon qildi va o’z manifestidagi majburiyatini qanday bajarishni batafsil bayon qildi.
Yangi belgilangan rejalar yil oxirigacha muayyan xavfsizlik baholari uchun hayvonlarda sinov o’tkazishni almashtirishni va 2030 yilga kelib inson dorilarini sinovdan o’tkazishda itlar va odamsimon bo’lmagan primatlardan foydalanishni kamida 35% ga kamaytirishni o’z ichiga oladi.
Leyboristlar partiyasining manifestida «hayvonlarda sinov o’tkazishni bosqichma-bosqich bekor qilish ustida ishlashda olimlar, sanoat va fuqarolik jamiyati bilan hamkorlik qilish»ga va’da berilgan edi.
Fan vaziri Lord Vallans BBC Newsga bergan intervyusida fanda hayvonlardan foydalanish deyarli butunlay bekor qilinadigan kelajakni ko’rishini aytdi, shu bilan birga bunday o’tish uchun zarur bo’lgan muddatni ham tan oldi.
Buyuk Britaniyada hayvonlar ustida o’tkazilgan tajribalar 2015 yilda 4,14 millionga yetdi, bu asosan genetik modifikatsiya tajribalarining ko’payishi, asosan sichqonlar va baliqlar ustida o’tkazilishi bilan bog’liq edi.
2020 yilga kelib, muqobil usullar ishlab chiqilishi bilan bu raqam sezilarli darajada kamayib, 2,88 millionga tushdi. Biroq, shundan beri pasayish sur’ati sekinlashdi.
Lord Vallans BBC Newsga bergan intervyusida hayvonlarda sinov o’tkazishni ildiz hujayralaridan o’stirilgan hayvon to’qimalari, sun’iy intellekt (AI) va kompyuter simulyatsiyalari bilan almashtirish orqali pastga yo’naltirilgan tendentsiyani jonlantirishni maqsad qilganini aytdi.
BBC News unga «deyarli nol» hayvon sinovlari bo’lgan dunyoni ko’ra olasizmi, deb so’raganida, u shunday javob berdi: «Menimcha, bu mumkin, lekin yaqin orada emas. Yaqin kelajakda hayvonlardan foydalanishni yo’q qilishimiz mumkin degan fikrga qo’shilmayman.»
«Unga juda yaqinlasha olamizmi? Menimcha, olamiz. Biz avvalgidan tezroq harakat qila olamizmi? Menimcha, olamiz. Shunday qilishimiz kerakmi? Albatta, kerak.»
«Bu haqiqatan ham shuni anglash va ushbu muqobil yondashuvlarni ilgari surish vaqti», dedi u.
Hukumatning yangi batafsil rejalari shuni ko’rsatadiki, 2025 yil oxiriga kelib, olimlar inson hujayralaridan foydalanadigan yangi laboratoriya usullariga o’tish orqali muayyan asosiy xavfsizlik testlari uchun hayvonlardan foydalanishni to’xtatadi.
Uning sobiq hukumatning bosh ilmiy maslahatchisi va yirik farmatsevtika kompaniyasining tadqiqotlar bo’limi boshlig’i sifatidagi tajribasini hisobga olgan holda, Lord Vallans ko’plab olimlar «deyarli nol» hayvon sinovlariga erishishni hatto uzoq muddatda ham juda qiyin deb hisoblashidan xabardor. Bu nuqtai nazar hayvonlar bo’lmagan usullarni qattiq qo’llab-quvvatlovchilarni ham o’z ichiga oladi.
«Men xavfsizlik nuqtai nazaridan bu mumkin emasligiga juda ishonaman», dedi London qirollik universiteti Barts saraton instituti professori Frensis Balkvill.
Professor Balkvill tuxumdon saratoni qaytalanishining oldini olish yo’llarini kashf qilishga qaratilgan bo’lib, sichqonlardan hayvonlar bo’lmagan yondashuvlar bilan birgalikda foydalanadi va u ularning ashaddiy tarafdoridir.
«Ushbu hayvonlar bo’lmagan usullar sichqonda o’sayotgan o’simtani ko’rishimiz mumkin bo’lgan murakkablikni hech qachon almashtira olmaydi», deb tushuntirdi u.
Hayvonlarda sinov o’tkazishning muqobillarini ishlab chiqish bo’yicha dunyodagi yetakchi markazlardan biri London qirollik universiteti qoshidagi In vitro modellarini bashorat qilish markazidir (CPM).
CPM tadqiqotchilari yangi «chipdagi a’zo» texnologiyasini ishlab chiqmoqdalar, bu esa elektron sxemalarda joylashgan pulsatsiyalanuvchi miyalar va urayotgan yuraklar tasvirini uyg’otishi mumkin.
Biroq, voqelik ilmiy fantastikaga o’xshamaydi.
Texnologiya tanadagi turli a’zolardan, masalan, jigar yoki miyadan olingan inson hujayralarining kichik namunalari bo’lgan kichik shisha idishlarni o’z ichiga oladi, ular kompyuterga ma’lumot uzatuvchi elektrodlarga ulangan.
CPMning hamraisi professor Hazel Screenning so’zlariga ko’ra, ajoyib jihati shundaki, tananing turli qismlaridan olingan hujayralar turli organlar qanday o’zaro ta’sirlashishini taqlid qilish uchun ulangan bo’lishi mumkin.
«Nazariy jihatdan siz chipda istalgan a’zoni yaratishingiz mumkin. Keyin men undan yangi dorini sinovdan o’tkazish uchun foydalanishim mumkin», dedi u.
«Va biz inson hujayralarini olayotganimiz sababli, biz yaxshiroq sifatli fanni amalga oshirishimiz kerak.»
Bu yil oxirigacha hayvonlardan foydalanishni to’xtatish rejalashtirilgan xavfsizlik testlari yangi dori-darmonning kichik dozasini quyonlarga yuborish amaliyotini o’z ichiga oladi – bu pirogen testi sifatida tanilgan. Hukumatning ta’kidlashicha, bu idishdagi inson immunitet hujayralaridan foydalangan holda test bilan almashtiriladi.
Hukumat, shuningdek, dori-darmonlarda xavfli mikroblarni tekshirish uchun hayvonlardan foydalangan holda barcha testlar o’rniga hujayra va gen texnologiyalari bilan o’tkazilishini aytdi.
2026 va 2035 yillar oralig’ida hukumat hayvonlar bo’lmagan usullarni, jumladan, chipdagi a’zo qurilmalari va sun’iy intellektni qabul qilishni tezlashtirmoqchi.
Takliflar hayvonlar sinovlarini ikki asosiy guruhga ajratadi: xavfsiz va samarali muqobillar mavjudligi sababli darhol almashtirilishi mumkin bo’lganlar, ular shunchaki yangilangan qonunlar yoki ko’rsatmalarni talab qiladi va boshqalar, bu erda muqobillar mavjud, ammo keng tarqalgan foydalanish uchun ishonchlilikni ta’minlash uchun qo’shimcha ishlab chiqish kerak.
Oxirgisini tezlashtirish uchun hukumat muqobil usullarni tasdiqlash markazini tashkil etishni rejalashtirmoqda.
Vazirlar, shuningdek, yangi muqobillarni ishlab chiqish uchun moliyalashtirish va sarmoyalarni oshirishga, jumladan tadqiqot markazi uchun 30 million funt sterling va innovatsion usullar va o’qitishni qo’llab-quvvatlash uchun ko’proq grantlar ajratishga va’da berishdi.
RSPCA ehtiyotkorlik bilan rejani olqishladi va uni «oldinga qadam» deb ta’rifladi va shu bilan birga hukumatni o’z va’dalarini bajarishga chaqirdi.
Hayvonlar ustida tajriba o’tkazadigan ba’zi olimlar, masalan, professor Robin Lovell-Badge, muqobillarga erta turtki berish va uning fan va tibbiyot uchun salbiy oqibatlari haqida chuqur tashvish bildirishdi.
«Miya va xulq-atvor haqida nima deyish mumkin? Petri kosasidagi xatti-harakatni qanday o’rganish mumkin? Siz shunchaki qila olmaysiz», deydi u.
«Biologiyaning murakkab sohalarida, hayvonlar bo’lmagan joriy model haqiqiy biologiyaga yaqinlasha olmasa, ushbu strategiyani majburan ilgari surish qanday yordam beradi?»