Antarktida muzligining uch yil oldingi tez chekinishi dastlab olimlarni hayratga soldi va ularni asosiy sababni qidirishga majbur qildi.
Hektoriya muzligi sezilarli darajada chekinishni boshdan kechirdi va 2022-yil oxirida atigi ikki oy ichida 8 kilometrdan (5 milya) ortiqroqqa qisqardi. Endi, yangi tadqiqot ushbu hodisaning sababini aniqlaganini da’vo qilmoqda.
Tadqiqot mualliflarining ta’kidlashicha, Hektoriya dengiz tubida joylashgan muzlikning old qismi tezda beqarorlashadigan jarayonning birinchi zamonaviy namunasini ifodalashi mumkin.
Tadqiqotchilarning fikricha, agar shunga o’xshash hodisalar Antarktida qit’asining boshqa joylarida ham sodir bo’lsa, bu dengiz sathining tezroq ko’tarilishiga olib kelishi mumkin.
Biroq, boshqa olimlarning ta’kidlashicha, muzlikning bu qismi aslida okeanda suzib yurgan, shuning uchun o’zgarishlar sezilarli bo’lsa-da, ular butunlay misli ko’rilmagan.
Muzliklarning dengizga cho’zilgan suzuvchi qismlari, muz tokchalari sifatida tanilgan, to’g’ridan-to’g’ri dengiz tubida joylashgan muzlik old qismlariga nisbatan parchalanishga ko’proq moyil bo’ladi.
Buning asosiy sababi, muz tokchalarining ostidan aylanib yuradigan iliq suvdan eroziyaga ko’proq zaifligidir.
Hektoriyada sezilarli o’zgarishlar sodir bo’lganligi bahsga sabab emas. Sun’iy yo’ldosh ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, uning old qismi 2022-yil yanvaridan 2023-yil martigacha taxminan 25 kilometrga (16 milya) orqaga chekingan.
Biroq, aniq sabablarni aniqlash murakkab «kim aybdor» sirini hal qilishga o’xshaydi, deydi tadqiqotning bosh muallifi, Kolorado Boulder universiteti ilmiy xodimi va Innsbruck universitetining doktoranturadan keyingi tadqiqotchisi Naomi Oxvat.
Ushbu holat 2002-yilda Sharqiy Antarktida yarim orolidagi Larsen B muz tokchasining halokatli qulashi bilan bog’liq. Ushbu hodisa taxminan 3250 kvadrat kilometr (1250 kvadrat milya) muz tokchasining yo’qolishiga olib keldi, bu maydon Kembrijshir yoki Glostershirga teng.
Larsen B muz tokchasi Hektoriya muzligini to’sib turuvchi to’siq vazifasini o’tagan. Uning yo’qolishi Hektoriyaning harakatini tezlashtirdi va muzlikning yupqalashiga olib keldi.
Keyinchalik, muz tokchasi tomonidan bo’sh qoldirilgan qo’ltiq asta-sekin dengiz tubiga «mahkamlangan» dengiz muzi bilan to’ldirilib, Hektoriyaning qisman barqarorlashuviga hissa qo’shdi.
Bu barqarorlik 2022-yilning boshigacha, dengiz muzi parchalanib ketgunga qadar davom etdi.
Keyingi davrda Hektoriyaning old qismidan suzuvchi muzning yo’qolishi kuzatildi, chunki katta, tekis tepalikli aysberglar ajralib chiqdi yoki «muz yorilish hodisasi» sodir bo’ldi, ularning orqasidagi qolgan muz tezlashdi va yupqalashdi.
Aysberglarning yorilishi muz qatlamining tabiiy tarkibiy qismi bo’lsa-da, inson tomonidan yaratilgan iqlim o’zgarishi muz tokchalarining yo’qolish ehtimolini oshirmoqda.
Mualliflar 2022-yil oxirida sodir bo’lgan voqea misli ko’rilmaganligini ta’kidlaydilar, chunki ular muzlikning old qismi suzuvchi emas, balki «yerga o’rnatilgan» – dengiz tubida joylashgan deb hisoblashadi.
Atigi ikki oy ichida Hektoriya 8,2 kilometrga orqaga chekindi. Nature Geoscience jurnalida chop etilgan tadqiqotga ko’ra, bu chekinish tezligi ilgari qayd etilgan yerga o’rnatilgan muzlikdan deyarli o’n baravar tezroq bo’ladi.
Mualliflar ushbu ajoyib o’zgarishni muzlik engil joylashgan nisbatan tekis qoyali maydon bo’lgan muz tekisligining mavjudligi bilan izohlaydilar.
Ularning fikricha, okean suvidan keladigan yuqoriga yo’naltirilgan kuchlar bir vaqtning o’zida yupqalashayotgan muzni «ko’tarishi», aysberglarning ajralishiga va muzlikning tez chekinishiga olib kelishi mumkin edi.
«Muzliklar odatda bu qadar tez chekinmaydi», dedi hammuallif, Svonsi universiteti geografiya professori Adrian Lukman.
«Aniq sharoitlar biroz o’ziga xos bo’lishi mumkin bo’lsa-da, bu tez chekinish Antarktida qit’asining boshqa joylarida, muzliklar engil yerga o’rnatilgan va dengiz muzi o’z tutqichini yo’qotgan joylarda nima sodir bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi», – deya qo’shimcha qildi u.
Mualliflarning ta’kidlashicha, bu jarayon zamonaviy davrda hech qachon kuzatilmagan, bu esa qiziqishni oshiradi. Biroq, dengiz tubidagi belgilar shuni ko’rsatadiki, bu Yerning o’tmishida okeanga tez muz yo’qotilishiga sabab bo’lgan bo’lishi mumkin.
«Biz Hektoriyada kichik muzlikni kuzatmoqdamiz, lekin agar shunga o’xshash hodisalar Antarktida qit’asining boshqa hududlarida ham sodir bo’lsa, bu dengiz sathining ko’tarilish tezligiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin», – deya tushuntirdi doktor Oxvat.
Bunga Thwaites, agar butunlay erib ketganda global dengiz sathini 65 sm (26 dyuym) ga ko’tarish uchun yetarli muzni o’z ichiga olgan «qiyomat kuni» muzligi ham kirishi mumkin.
«Ushbu turdagi chekinish va muz yorilish hodisasiga moyil bo’lgan boshqa muz tekisliklari mavjudligini tushunish juda muhim», – deya qo’shimcha qildi doktor Oxvat.
Biroq, boshqa tadqiqotchilar tadqiqot xulosalariga qarshi chiqdilar.
Kelishmovchilik «yerga o’rnatish chizig’i» yoki «yerga o’rnatish zonasi» ning aniq joylashuvi markazida bo’lib, bu muzlikning dengiz tubi bilan aloqasini yo’qotib, okeanda suzishni boshlaydigan nuqtani belgilaydi.
«Ushbu yangi tadqiqot zamonaviy Antarktidada kuzatilgan eng tez chekinish tezligiga qiziqarli bir nazar tashlaydi», dedi doktor Frazer Kristi, glyatsiolog va Airbus Defence and Space kompaniyasining Yer kuzatuvlari bo’yicha katta mutaxassisi.
«Biroq, glyatsiologiya hamjamiyatida Hektoriya muzligining yerga o’rnatish chizig’ining aniq joylashuvi bo’yicha sezilarli kelishmovchilik mavjud, chunki ushbu tez oqimli hududda radar sun’iy yo’ldoshlaridan aniq ma’lumotlarni olish juda qiyin», – deya qo’shimcha qildi u.
Yerga o’rnatish chizig’ining joylashuvi ahamiyatsizdek tuyulishi mumkin, ammo bu o’zgarish haqiqatan ham misli ko’rilmaganmi yoki yo’qligini aniqlash uchun muhimdir.
«Agar muz qatlamining bu qismi aslida suzuvchi bo’lsa [dengiz tubida joylashganidan ko’ra], xulosa shuki, aysberglar muz tokchasidan yorilib chiqdi, bu esa unchalik g’ayrioddiy xatti-harakat emas», – dedi Nyukasl universiteti jismoniy geografiya bo’yicha katta o’qituvchisi doktor Kristin Batchelor.
«Menimcha, taklif qilingan mexanizm va chekinish tezligi Antarktida muz tekisliklarida maqbul. Biroq, Hektoriyadagi yerga o’rnatish zonasining joylashuvi haqidagi noaniqlik tufayli men bu yerda kuzatilganiga to’liq ishonchim komil emas», – deya qo’shimcha qildi u.
Davom etayotgan bahslarga qaramay, bir vaqtlar global isish ta’siridan deyarli himoyalangan deb hisoblangan mo’rt oq qit’a hozirda tez o’zgarishlarga duchor bo’layotgani haqida keng kelishuv mavjud.
«Biz Hektoriyada ushbu o’zgarishni keltirib chiqaradigan aniq jarayonlar haqida kelishmasligimiz mumkin bo’lsa-da, qutb hududlarida sodir bo’layotgan o’zgarishlar dahshatli tez ekanligi, hatto o’n yil oldingi umidlarimizdan ham oshib ketayotgani haqida to’liq kelishuvga erishdik», – dedi Lids universiteti Yer kuzatuvlari professori Anna Xogg.
«Ushbu o’zgarishlar nima uchun sodir bo’layotganini va ularning dengiz sathining ko’tarilishi uchun oqibatlari qanday ekanligini yaxshiroq monitoring qilish va tushunish uchun biz sun’iy yo’ldoshlardan ko’proq ma’lumot to’plashimiz kerak.»
Vizual jurnalistika guruhi tomonidan qo’shimcha hisobot
BBCning Jastin Roulett bilan so’nggi iqlim va atrof-muhit hikoyalaridan xabardor bo’lish uchun Future Earth axborot byulleteniga obuna bo’ling. Buyuk Britaniyadan tashqaridamisiz? Bu yerda xalqaro axborot byulletenimizga obuna bo’ling.
Shotlandiya vazirlari sayyorani isituvchi emissiyalarni kamaytirishga qaratilgan rejani yakunlamoqda.
Ko’rgazma Buyuk Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasini gumon qilinayotgan, tarixiy iqlim jinoyatlari uchun sudga bermoqda.
BBC joriy yilgi musson mavsumida hamma narsasini yo’qotganlar bilan suhbatlashadi va nima uchun bu yana sodir bo’lishini aniqlaydi.
Dorset COP okrugning o’ziga xos jamoatchilik tomonidan boshqariladigan «tomonlar konferensiyasi» sifatida e’lon qilinmoqda.
Tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari va jamoalar minglab agave o’simliklarini ekib, yo’qolib ketish xavfi ostida turgan ko’rshapalaklarni va Meksika tekila ishlab chiqarishining kelajagini himoya qilmoqda.