Suriyaning murakkab va oʻzgaruvchan manzarasida, Kurdlar nazoratidagi shimoli-sharqda “Islom Davlati” guruhi (ID)ga qarshi kurash davom etmoqda. Boshqa global mojarolar fonida asosiy sarlavhalardan chekinganiga qaramay, xavf saqlanib qolmoqda.
Kurd kontr-terrorizm rasmiylari BBCga xavotirli qayta tiklanish haqida xabar berishdi, ID guruhlari qayta guruhlanib, Suriya ichida hujumlarini kuchaytirmoqda, deyiladi.
21 yoshli Valid Abdul-Basit Shayx Musa yaqinda yanvar oyida mototsikl sotib olib, oʻzining ishtiyoqini roʻyobga chiqardi.
Afsuski, uning zavqi uzoqqa choʻzilmadi, chunki u fevral oyida Suriyaning shimoli-sharqida IDga qarshi jangda halok boʻldi.
Ekstremistlarga qarshi kurashish ishtiyoqi bilan yoʻgʻrilgan Valid avvalroq 15 yoshida uydan qochib, Kurdlar boshchiligidagi Suriya Demokratik Kuchlari (SDK)ga qoʻshilgan edi. Yoshligi sababli dastlab rad etilgan boʻlsa-da, uch yil oʻtgach qabul qilindi.
Uning katta oilasining bir necha avlodi Qamishli shahridagi uyida toʻplanib, uning qisqa hayoti tafsilotlarini eslashdi.
«Men uni hamma joyda koʻraman», – dedi onasi Rojin Muhammad. «U menga juda koʻp xotiralar qoldirdi. U juda gʻamxoʻr va mehribon edi.»
Valid sakkiz farzandning biri, oʻgʻillarining eng kichigi edi va onasini oʻziga rom eta olish qobiliyatiga ega edi.
«U nimani xohlasa, menga yaqinlashib, oʻpardi», – deb eslaydi u. «Keyin soʻrardi: «Menga sigaret sotib olishim uchun pul bera olasizmi?»»
Yosh jangchi strategik damba yaqinidagi shiddatli janglarda halok boʻldi. Uning jasadini front chizigʻini qidirgan amakivachchasi topdi. Gʻam-gʻussaga botgan onasi IDdan qasos olishga chaqirdi.
«Ular yuragimizni ezdi», – deb zorlandi u. «Biz juda koʻp yoshlarimizni koʻmdik. Iloji boʻlsa, Dosh (ID) butunlay yoʻq qilinsin. Umid qilamanki, ulardan birontasi ham qolmaydi.»
Uning umidlariga zid ravishda, “Islom Davlati” guruhi xabarlarga koʻra, ishga yollash va qayta tashkil etish harakatlari bilan shugʻullanmoqda. Kurd rasmiylarining soʻzlariga koʻra, ular Suriyaning uzoq yillik diktatori Bashar al-Assad oʻtgan dekabrda agʻdarilgandan keyin yuzaga kelgan xavfsizlik boʻshligʻidan foydalanmoqda.
«Ularning hujumlari 10 baravar koʻpaydi», – dedi Siyamend Ali, oʻn yildan ortiq vaqtdan beri IDga qarshi kurashayotgan va SDKning asosini tashkil etuvchi Kurd militsiyasi Xalq Himoya Boʻlinmalari (YPG) vakili.
«Ular tartibsizlikdan foyda koʻrishdi va (eski rejimning) omborlari va depolaridan koʻplab qurollarga ega boʻlishdi.»
U jangari guruhlar oʻz faoliyat doirasini kengaytirganini va hujum usullarini diversifikatsiya qilganini, urib qochish taktikasidan tortib, nazorat punktlarini nishonga olish va mina qoʻyishga oʻtganini koʻrsatdi.
Uning ofis devorlari ID tomonidan oʻldirilgan YPG aʼzolarining fotosuratlari bilan qoplangan.
YPG militsiyasi AQSh tomonidan ekstremistlarga qarshi kurashda qimmatli ittifoqchi hisoblanadi, Turkiya esa uni terrorchi guruh deb biladi.
Janob Alining soʻzlariga koʻra, oʻtgan yili IDga qarshi operatsiyalarda 30 nafar YPG jangchisi halok boʻlgan va 95 nafar ID jangarisi qoʻlga olingan.
Kurd rasmiylari ID jangari boʻlganlikda gumon qilinayotgan shaxslarni hibsga olish va boshqarish masʼuliyati bilan kurashmoqda. Taxminan 8000 kishi, jumladan, Buyuk Britaniya, AQSh, Rossiya va Avstraliya kabi 48 mamlakatdan kelgan shaxslar shimoli-sharqdagi qamoqxona tarmogʻida yillar davomida ushlab turilgan.
Ularning aybdorligi yoki begunohligidan qatʼi nazar, bu shaxslar rasman sud qilinmagan yoki hukm qilinmagan.
IDda gumon qilinayotganlar uchun eng katta hibsga olish joyi Al Hasakah shahrida joylashgan al-Sina boʻlib, baland devorlari va qoʻriqlash minoralari bilan ajralib turadi.
Hujra eshigidagi kichik tirqish orqali bir vaqtlar Suriya va Iroqning katta qismida dahshat solgan odamlarni koʻrish mumkin.
Jigar rang formasidagi, kallalari qirilgan mahbuslar hujraning qarama-qarshi tomonlarida joylashgan yupqa toʻshaklarda jim va harakatsiz oʻtirishadi. Ular ozgʻin, zaif va magʻlubiyatga uchragan koʻrinadi, 2014-yilda eʼlon qilgan «xalifalik»larini eslatadi. Qamoqxona rasmiylarining taʼkidlashicha, bu odamlar 2019-yil mart oyida Suriyaning Bagʻuz shahrida IDning soʻnggi pozitsiyasigacha unga aloqador boʻlgan.
Baʼzi mahbuslar infeksiya tarqalishining oldini olish uchun bir martalik niqob kiyishadi. Sil al-Sinada keng tarqalgan kasallik boʻlib, ular cheksiz muddatga ushlab turilgan.
U yerda televizor, radio, internet yoki telefon yoʻq va Assadning sobiq islomiy jangarisi Ahmad al-Sharaa tomonidan agʻdarilgani haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. Qamoqxona maʼmurlari shunga umid qilishadi.
Biroq, xavfsizlik nuqtai nazaridan ismini oshkor qilmaslikni soʻragan qamoqxona komandirining soʻzlariga koʻra, ID panjara ortida oʻzini qayta tiklamoqda. Qamoqxonaning har bir qanotida amir yoki rahbar bor, u fatvolar, islom huquqi masalalari boʻyicha qarorlar chiqaradi.
«Rahbarlar hali ham taʼsirga ega», – dedi u. «Va buyruqlar beradi va shariat darslarini oʻtadi.»
Londonlik Hamza Parvez qamoqxona qoʻriqchilari tinglab turgan holda biz bilan gaplashishga rozi boʻldi.
Sobiq amaliyotchi buxgalter 2014-yil boshida 21 yoshida ID jangarisiga aylanganini tan oldi. Bu unga fuqaroligidan mahrum boʻlishga olib keldi. IDning bosh kesish kabi vahshiyliklari haqida savol berilganda, u koʻplab «afsuslanarli» voqealar sodir boʻlganini aytdi.
«Men rozi boʻlmagan koʻplab narsalar sodir boʻldi», – dedi u. «Va men rozi boʻlgan baʼzi narsalar ham bor edi. Men boshqaruvda emas edim. Men oddiy askar edim.»
Uning aytishicha, hozir uning hayoti xavf ostida. «Men oʻlim toʻshagidaman… silga toʻla xonada», – dedi u. «Har qanday vaqtda oʻlishim mumkin.»
Qamoqda yillar oʻtgandan soʻng, Parvez Buyuk Britaniyaga qaytarilishini iltimos qilmoqda.
«Men va bu yerda qamoqda boʻlgan boshqa Britaniya fuqarolari hech qanday zarar tilamaymiz», – dedi u. «Biz nima qilgan boʻlsak, qildik, ha. Biz kelganmiz. Biz “Islom Davlati”ga qoʻshilganmiz. Buni yashira olmaymiz.»
Men odamlar uning endi xavf emasligini qanday qabul qilishi mumkinligini soʻrayman.
«Ular mening soʻzimga ishonishlari kerak boʻladi», – deydi u kulib.
«Men odamlarni bunga ishontira olmayman. Bu bizni qaytarish uchun ular qilishlari kerak boʻlgan katta xavf. Bu haqiqat.»
Britaniya, koʻp mamlakatlar kabi, bunga shoshilmayapti.
Natijada, kurdlarga jangchilarni va ularning taxminan 34 000 nafar oila aʼzolarini ushlab turish masʼuliyati yuklangan.
Ayollar va bolalar ochiq osmon ostidagi qamoqxonalarga teng boʻlgan keng, choʻl chodirli lagerlarda asossiz ravishda ushlab turiladi. Inson huquqlari guruhlari bu jamoaviy jazodir, urush jinoyati, deyishadi.
Roj lageri Suriya choʻli chetida joylashgan boʻlib, shamol va quyosh nuridan qizib ketgan.
Bu londonlik Mehak Aslam qochishni xohlaydigan joy. U biz bilan menejerning ofisida uchrashish uchun keladi, yuz niqobi kiygan, ozgʻin, parda oʻragan ayol va oqsoqlanib yuradi. Uning aytishicha, u bir necha yil oldin Kurd kuchlari tomonidan kaltaklangan va oʻq parchasi bilan jarohatlangan.
Intervyuga rozi boʻlgach, u uzoq vaqt gapiradi.
Aslamning aytishicha, u Suriyaga bengal eri Shahan Chaudxari bilan «yordam berish» uchun kelgan va ular «tortlar pishirib» tirikchilik qilishgan. U hozir al-Sina qamoqxonasida, ularning ikkalasi ham fuqaroligidan mahrum qilingan.
Toʻrt farzandning onasi IDga qoʻshilganini rad etadi, ammo bolalarini uning hududiga olib kelganini tan oladi, u yerda uning katta qizi portlash natijasida halok boʻlgan.
«Men uni Bagʻuzda yoʻqotdim. Bu RPG [reaktiv granata] yoki kichik bomba edi. Uning oyogʻi sindi va orqasidan snaryad parchasi urdi. U mening qoʻlimda vafot etdi», – deydi u past ovozda.
Uning aytishicha, uning bolalarida lagerda sogʻliq muammolari paydo boʻlgan, shu jumladan, eng kichigi sakkiz yoshda. Ammo u ularni Buyuk Britaniyaga qaytarish taklifini rad etganini tan oladi. Uning aytishicha, ular usiz ketishni xohlamagan.
«Afsuski, mening bolalarim deyarli faqat lagerda ulgʻayishdi», – dedi u. «Ular tashqaridagi dunyoni bilishmaydi. Mening ikkita farzandim Suriyada tugʻilgan, ular hech qachon Britaniyani koʻrishmagan va yana oʻzlari bilmagan oilaga borish juda qiyin boʻlardi. Hech bir ona farzandlaridan ajralish tanlovini qilmasligi kerak.»
Ammo men unga, u ID tinch aholini oʻldirgan, Yazid ayollarini zoʻrlagan va qul qilgan va odamlarni binolardan uloqtirgan xalifalikga kelish kabi boshqa tanlovlarni qilganini aytdim.
«Men oʻsha paytda Yazid haqidagi narsadan xabardor emas edim», – dedi u, «yoki odamlarni binolardan uloqtirishayotganidan. Biz bularning hech biriga guvoh boʻlmadik. Biz ularning juda ekstremal ekanini bilardik.»
Uning aytishicha, u lagerda xavf ostida, chunki uning Britaniyaga qaytishni xohlashi maʼlum.
«Mening jamiyatimda menga allaqachon murtad sifatida nishon qoʻyilgan va bolalarimga maktabda tosh otishgan.»
Men undan ID xalifalikining qaytishini xohlarmikin, deb soʻradim.
«Baʼzan narsalar buzib koʻrsatiladi», – dedi u. «Biz koʻrgan narsa islomiy nuqtai nazardan haqiqiy ifoda ekaniga ishonmayman.»
Bir soatlik intervyudan soʻng u chodiriga qaytdi va u hech qachon lagerdan chiqib ketmasligi haqida hech qanday ishora yoʻq edi.
Lager menejeri Hekmiya Ibrohimning aytishicha, Rojda toʻqqizta Britaniya oilasi bor, ular orasida 12 nafar bola bor. Va u qoʻshimcha qiladi, lagerdagilarning 75% hali ham ID mafkurasiga yopishib olgan.
Rojdan ham yomon joylar bor.
Vaziyat Al-Xolda, taxminan 6000 nafar xorijlik ushlab turilgan radikallashgan lagerda ancha keskinroq.
Bizga lagerning ularga tegishli qismiga kirish uchun qurolli kuzatuvchi berildi.
Biz ehtiyotkorlik bilan ichkariga kirganimizda, hudud boʻylab gumburlash ovozi yangradi. Qoʻriqchilarning aytishicha, bu tashqaridan odamlar kelganidan darak beradi va bizga hujum qilishlari mumkinligi haqida ogohlantirdi.
Tez orada boshdan oyoq qora libosdagi parda oʻragan ayollar toʻplanishdi. Ulardan biri mening savollarimga javob berib, boʻyniga pichoq solgandek, barmogʻini boʻyniga tekkizdi.
Bir nechta kichik bolalar musulmonlarning ibodat bilan bogʻliq boʻlgan, lekin ID tomonidan oʻgʻirlangan imo-ishorasi boʻlgan koʻrsatkich barmogʻini koʻtarishdi. Biz tashrifimizni qisqa qildik.
SDK lager tashqarisida va uning atrofidagi hududlarda patrul qiladi.
Biz ularga qoʻshildik va choʻl yoʻllari boʻylab borib, tebranib ketdik.
«Uxlayotgan hujayralar hamma joyda bor», – dedi komandirlardan biri.
Soʻnggi oylarda ular lagerdan oʻgʻil bolalarni olib chiqishga, «xalifalikning bolalarini ozod qilishga» harakat qilishga eʼtibor qaratishdi, deya qoʻshimcha qildi u. Koʻpgina urinishlarning oldi olinadi, lekin hammasi emas.
Yangi avlod sim toʻsiq ichida tarbiyalanmoqda, IDning shafqatsiz merosini meros qilib olmoqda.
«Biz bolalar haqida xavotirdamiz», – dedi Hekmiya Ibrohim Roj lagerida.
«Ularning bu botqoqlikda oʻsib-ulgʻayib, bu mafkurani qabul qilayotganini koʻrsak, biz oʻzimizni yomon his qilamiz.»
Erta indoktrinatsiya tufayli, u ularning otalaridan ham qattiqqoʻl boʻlishiga ishonadi.
«Ular IDning yangi versiyasi uchun urugʻlardir», – dedi u. «Oldingisidan ham kuchliroq.»
Qoʻshimcha xabarlar: Wietske Burema, Goktay Koraltan va Fahad Fattah
Kunni boshlash uchun kerakli barcha sarlavhalar bilan asosiy yangiliklar byulletenimizni oling. Bu yerda roʻyxatdan oʻting.