Everest togʻidagi kuz uzoq vaqtdan beri tiniq osmon, mayin shabada va qor bilan qoplangan Himolay choʻqqilarining hayratlanarli manzaralari bilan sinonim boʻlib kelgan, bu mavsum sayohatchilar tomonidan qadrlanadi.
Biroq, bu jozibali tasvir oʻzgarishlarga duchor boʻlayotganga oʻxshaydi.
Meteorologlar musson mavsumi hozirda kuzga, anʼanaviy ravishda togʻ turizmi uchun qulay boʻlgan davrga choʻzilayotganini xabar qilmoqda. Soʻnggi oʻn yillikda bu kechiktirilgan mussonning oxiri har yili kamida bir marta kuchli yogʻingarchilik holatlari bilan ajralib turdi va togʻ ob-havosini tobora xavfli holga keltirdi.
Oʻtgan hafta oxirida kutilmagan boʻron Everestning sharqiy tomoni yaqinida yuzlab sayyohlarni bir necha kunga qolib ketishiga sabab boʻldi, ular 4900 m (16000 fut) dan yuqori balandliklarda muzlash haroratiga bardosh berishdi.
Xitoy davlat ommaviy axborot vositalarining xabar berishicha, seshanba kuniga kelib deyarli 600 nafar sayyoh xavfsiz tarzda pastroq balandliklarga yoʻnaltirildi. Afsuski, bir kishi gipotermiya va balandlik kasalligi tufayli vafot etdi, ammo qolganlarning ahvoli barqaror deb xabar qilingan.
Shunga oʻxshash vaziyat togʻning Nepal tomonida ham yuz berdi, u yerda janubiy koreyalik alpinist Mera choʻqqisida halok boʻldi.
Voqealar haqidagi xabar kuchli yomgʻir va qor yogʻishi tufayli aloqa uzilishlari sababli kechiktirildi. Rasmiylarning hisob-kitoblariga koʻra, koʻchkilar va suv toshqinlari oʻtgan hafta davomida Nepalda taxminan 60 kishining hayotiga zomin boʻlgan.
Tajribali togʻ yoʻlboshchisi Riten Jangbu Sherpaning taʼkidlashicha, «Oktabr uchun bu juda gʻayrioddiy holat, odatda tiniq osmonni kutadigan oy», soʻnggi yillarda sayohatchilar kutilmagan ekstremal ob-havo hodisalariga tobora koʻproq duch kelishmoqda.
Kuzning afzal koʻrilgan mavsum sifatidagi maqomini hisobga olsak, bu tez-tez boʻladigan boʻronlar «bizning trekking va alpinizm biznesimizga xalaqit berdi», – deya qoʻshimcha qildi u.
Shimoliy Hindiston va Nepalda musson mavsumi anʼanaviy ravishda iyundan sentyabr oʻrtalarigacha davom etadi, ammo bu holat oʻzgarmoqda.
Nepal Gidrologiya va Meteorologiya Departamenti Bosh direktorining oʻrinbosari Archana Shresthaning tushuntirishicha, «Bizning maʼlumotlarimizga koʻra, soʻnggi oʻn yillikdagi koʻp yillarda mussonlar oktyabr oyining ikkinchi haftasigacha davom etgan, bu aniq oʻzgarishdir».
Ayniqsa, 4 va 5 oktyabr kunlari kuzatilgan mavsumning oxiriga hamroh boʻlgan kuchli yomgʻir va qor yogʻishi xavotirli. Shreshtha xonim bu holatni «qisqa vaqt ichida zararli yogʻingarchilik» deb taʼrifladi.
Yuqori Himolayda bunday ekstremal ob-havo boʻronlar va qor boʻronlariga aylanadi va trekking, alpinizm va turizm uchun katta xavf tugʻdiradi.
Oʻtgan hafta oxirida aynan shunday holat yuz berdi, ob-havo birdan oʻzgarib, shovqinli shamollar, haroratning keskin pasayishi va koʻrinishning keskin qisqarishi kuzatildi.
Bir vaqtlar hayratlanarli manzaraga oson yoʻl ochgan yoʻl endi qor ostida qolib, oʻtib boʻlmas holga keldi.
Xitoy va Nepal oʻrtasidagi chegarada joylashgan yana bir togʻ boʻlgan Cho Oyuda alpinistlar guruhi tinimsiz qor yogʻishi tufayli 8201 m choʻqqidan vaqtincha chekinishdi.
Expeditsiya operatori Mingma Sherpaning aytishicha, «Kuchli qor yogʻishi toʻxtagandan soʻng ular qaytib kelishdi», uning jamoasi olti aʼzodan iborat.
Biroq, Everestning sharqiy tomoni yaqinida qolib ketgan sayyohlar uchun qaytish yoʻli ancha xavfli edi. Baʼzi BBCga aytganidek, ular qalin kiyim kiyishlariga qaramay, gipotermiya bilan kurashdilar va qalin qorda qiynalib yurishdi. Boshqalar doimiy tozalashni talab qiladigan kuchli qor ostida koʻmilib qolishdan qoʻrqib, uyqusiz tunlar haqida xabar berishdi.
Agar yaxshi muvofiqlashtirilgan qutqaruv ishlari boʻlmaganida, vaziyat fojiali yakunlanishi mumkin edi, bunda qorni tozalash uchun yaklar va otlardan foydalanildi.
Bu togʻlarda sayr qilishda katta tajribaga ega boʻlishiga qaramay, bir sayyoh BBCga «bunday ob-havoni hech qachon boshdan kechirmaganini» aytdi.
Olimlar bu oʻzgarishni global isish natijasida atmosferadagi namlikning yuqori konsentratsiyasi bilan izohlashmoqda.
Bu esa qisqa davrlar ichida kuchli yomgʻirlarga olib keldi, koʻpincha uzoq qurgʻoqchilik davrlaridan soʻng, bu musson yomgʻirlari toʻrt oy davomida yanada teng taqsimlangan oʻtmishdan farq qiladi.
Tibet poytaxti Lxasada sayohat agenti Passangning taʼkidlashicha, «Yilning shu vaqtida ob-havo soʻnggi yillarda har yili oʻzgarib turadi va biz mijozlarimizga hech qanday kafolat bera olmaymiz».
«Sentyabr va oktyabr oylari yoqimli ob-havo bilan eng yuqori mavsum boʻlardi, ammo hozirgi kunda biz toʻsatdan ekstremal ob-havo hodisalariga guvoh boʻlyapmiz va harorat tez pasayadi.»
Ob-havo mutaxassislarining fikricha, Janubiy Osiyodagi mussonlar boshqa ob-havo tizimi – gʻarbiy buzilish bilan oʻzaro taʼsirning kuchayishi tufayli kuchayishi mumkin.
Oʻrta yer dengizi mintaqasida paydo boʻlgan bu past bosimli tizim sharqqa qarab harakatlanib, Shimoliy Hindiston, Pokiston va Nepalga yomgʻir va baʼzan qor olib keladigan sovuq havoni olib yuradi.
Biroq, bu tizim iliqroq, namroq havo bilan uchrashganda, musson davrida boʻlgani kabi, natija yanada ekstremal ob-havo boʻlishi mumkin.
Aslida, gʻarbiy buzilishlar «mussonni samarali ravishda kuchaytirishi» mumkin, dedi Buyuk Britaniyaning Reading universitetida ob-havo boʻyicha olim Akshay Deoras.
Bu oʻzaro taʼsirlarning koʻpayishi gʻarbiy buzilishlar, anʼanaviy ravishda dekabrdan martgacha Shimoliy Hindiston va Himolayda keladigan qish hodisasi ekanligi bilan bogʻliq, hozirda ular erta, musson va kuz mavsumlarida yuz bermoqda.
Oktyabr oyining boshida Everest joylashgan sharqiy Nepalda yomgʻir va qor yogʻishi ham Nepal meteorologiya departamenti rasmiylariga koʻra, gʻarbiy buzilish bilan bogʻliq.
Ular gʻarbiy buzilish Bengaliya qoʻltigʻidan past bosimli tizimni (mussonning oxiridan qolgan) kuchaytirganini, bulutlarni gʻarbga emas, sharqqa surganini qoʻshimcha qilishdi.
Olimlar, shuningdek, isish dunyosida gʻarbiy buzilishlar va mussonlar oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirning kuchayishi yana bir gʻayrioddiy natija berayotganini kuzatdilar.
Iliqroq havo bulutlarni yuqoriga surib, bu ob-havo tizimlariga Himolaydan oʻtib, ilgari kamroq yogʻingarchilik olgan Tibet va boshqa hududlarga yetib borishga imkon beradi.
Iyun oyida Nature jurnalida chop etilgan tadqiqotda shunday deyiladi: «Iqlimning isishi va gʻarbiy va Hindiston mussonlari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir Qingxay-Tibet platosini isish va namlash iqlimiga aylantirmoqda».
Tibet platosi anʼanaviy ravishda quruq iqlim bilan ajralib turadi va olimlar iliqroq, namroq Tibet beqaror ob-havo va tez-tez boʻladigan qor boʻronlari va boʻronlarga olib kelishi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda.
«Oʻzgarish shundaki, naqshlarning ishonchliligi; biz mavsumdan mavsumga sharoit bir xil boʻladi deb taxmin qila olmaymiz», dedi har yili Everestning Tibet tomonida alpinizm ekspeditsiyalarini tashkil etuvchi Alpenglow Expeditions kompaniyasining bosh yoʻlboshchisi Logan Talbott.
«Bu Himolayda moslashuvchan rejalashtirish, real vaqtda qaror qabul qilish va tajribali yetakchilik yanada muhimroq boʻlib qolganini anglatadi.»
Namibiyada choʻl arslonlarining bir guruhi anʼanaviy ov maydonlarini Atlantika sohiliga tashlab ketishdi va hozirda dunyodagi yagona dengiz arslonlari sifatida gullab-yashnamoqda.
Dunyodagi eng qurgʻoqchil choʻllardan biri noyob gullashdan keyin yovvoyi gullar dengiziga aylanadi.
Dorset kengashi oʻz rejalarini tezlashtirishni xohlashini aytdi, shunda hokimiyat uglerod neytraliga aylanadi.
Staffordshire okrug kengashi 2019-yilda eʼlon qilingan iqlim favqulodda vaziyatini bekor qilish uchun ovoz berdi.
Chiqindilar 2019-yildan beri yiliga 2-3% ga kamaydi, bu 2030-yilgi maqsadga erishish uchun zarur boʻlgan surʼatdan ancha past.