«`html
Afg’onistonning asosiy aeroportida Tolibon hukumati tomonidan amalga oshirilgan butun mamlakat bo’ylab internetning o’chirilishi sababli jiddiy uzilishlar yuzaga kelmoqda.
Tolibon dushanba kuni boshlangan va muddati noma’lum bo’lgan ushbu chora uchun rasmiy izoh bermagan bo’lsa-da, Birlashgan Millatlar Tashkiloti potentsial og’ir oqibatlar haqida ogohlantirdi.
Afg’oniston ichida ham, xalqaro hamjamiyat bilan ham aloqa sezilarli darajada buzilgan. Bank ishi, to’lov tizimlari va onlayn ta’limga kirish kabi muhim xizmatlar ham ta’sirlangan – bu ko’plab ayollar va qizlar uchun muhim resursdir.
Mahalliy manbalarga ko’ra, Kobul aeroporti «deyarli bo’m-bo’sh», keluvchi yoki ketuvchi reyslar yo’q.
#Flight kuzatuv xizmati Flightradar24 ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, seshanba kuniga rejalashtirilgan bir nechta reys bekor qilingan, boshqalarning holati esa «noma’lum» bo’lib qolmoqda.
Seshanba kuni Kobul xalqaro aeroportiga kelishni rejalashtirgan yo’lovchiga reyslar kamida payshanbagacha to’xtatilishi haqida xabar berilgan.
Boshqa bir aholi vakilining xabar berishicha, dushanba oqshomidan beri Kobul aeroportidan barcha reyslar bekor qilingan.
Shaxsning ta’kidlashicha, Kobuldagi hayot tashqi tomondan «normal bo’lib tuyulsa-da», mamlakat bo’ylab «umuman aloqa yo’q».
Afg’onistonga yordam ko’rsatish bo’yicha Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasi (UNAMA) Tolibon hokimiyatidan butun mamlakat bo’ylab internet va telekommunikatsiya xizmatlaridan to’liq foydalanishni zudlik bilan tiklashni so’radi.
UNAMA bayonotida shunday dedi: «Aloqaning uzilishi Afg’onistonni tashqi dunyodan deyarli butunlay uzib qo’ydi va Afg’on xalqiga sezilarli zarar etkazish xavfini tug’diradi, jumladan, iqtisodiy barqarorlikka tahdid solish va dunyodagi eng yomon gumanitar inqirozlardan birini kuchaytirish orqali».
Ushbu butun mamlakat bo’ylab uzilishdan oldin Tolibon hukumati bir necha hafta davomida bir nechta viloyatlarda tolali-optik internet aloqalarini asta-sekin uzib qo’ygan edi.
Dastlab cheklangan miqdordagi viloyatlarga ta’sir qilgan ushbu uzilish dushanba kuni poytaxt Kobulgacha yetib bordi, aholi vakillari mahalliy vaqt bilan taxminan 17:00 (GMT 12:30) da tolali-optik internet xizmati to’xtab qolganini xabar qilishdi.
Seshanba kuni ko’plab afg’onlar muhim xizmatlar falaj bo’lib qolganini ko’rib uyg’onishdi.
Kobuldagi 42 yoshli do’kon egasi Najibulloh AFP agentligiga aholi «telefon va internetsiz ko’r bo’lib qolganini» aytdi.
«Bizning barcha biznesimiz mobil telefonlarga bog’liq. Yetkazib berish mobil telefonlar orqali amalga oshiriladi. Bu xuddi ta’tilga o’xshaydi, hamma uyda. Bozor butunlay muzlab qolgan.»
Kobulning yana bir aholisi anonim ravishda banklar ochiq qolganini, ammo pul mablag’larini yechib olishga urinayotgan odamlar ko’pligini va tarqatish uchun faqat «juda oz miqdorda naqd pul» mavjudligini xabar qildi.
Aksincha, Hilmand viloyatidagi valyuta ayirboshlash xodimi o’z hududidagi barcha banklar yopilganini va bu uning to’lovlarni amalga oshirishiga to’sqinlik qilayotganini aytdi.
Diplomatik rasmiylar avvalroq BBCga internetdagi uzilishlar butun mamlakat bo’ylab bank va elektron tijorat tizimlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkinligi haqida ogohlantirgan edi.
Xalqaro axborot agentliklari ham Kobuldagi ofislari bilan aloqa yo’qolganini, mobil internet va sun’iy yo’ldosh televideniyasi butun mamlakat bo’ylab sezilarli uzilishlarni boshdan kechirayotganini xabar qilishdi.
Afg’onistonning xususiy Tolo News telekanali tomoshabinlarga tele va radioeshittirishlarida uzilishlar bo’lishini kutib, yangiliklar uchun o’zining ijtimoiy media sahifalarini kuzatib borishni maslahat berdi.
Kobulda joylashgan jurnalist BBCga intervyu oluvchilar bilan bog’lana olmaganini, shuning uchun kamera guruhlarini to’g’ridan-to’g’ri ularning uylariga jo’natishga majbur bo’lganini ma’lum qildi.
«Biz hech qachon bunday narsani boshdan kechirmaganmiz», – deya qo’shimcha qildi jurnalist.
Ko’plab aholi vakillari anonim qolishni so’rab, internetning o’chirilishi ularning biznesi va kundalik hayotiga jiddiy ta’sir ko’rsatganini xabar qilishdi.
Tohar viloyatidagi valyuta ayirboshlash xodimi qizlarining onlayn ingliz tili darslari buzilganini xabar qildi. «Ularning o’qish va band bo’lish uchun oxirgi imkoniyati endi yo’qoldi», dedi u.
Avvalroq BBCga boshqa bir ayol uyidagi internet uzilgani sababli onlayn darslarga qatnasha olmaganini aytgan edi. «Men o’qishni tugatib, onlayn ish topishga umid qilgandim, lekin bu orzu ham yo’q bo’lib ketdi», dedi u. «Internetga ulanishsiz keyin nima bo’lishini bilmayman.»
Avvalroq ijtimoiy tarmoqdagi Mastodon.socialdagi postida Netblocks Afg’oniston «Tolibon rasmiylari axloq me’yorlarini joriy etishga kirishganligi sababli to’liq internet uzilishining o’rtasida turibdi, bir nechta tarmoqlar ertalabdan boshlab asta-sekin o’chirilgan; hozirda telefon xizmatlari ham ta’sirlangan».
Shu oyning boshida Tolibonning Balxdagi gubernatori vakili X ijtimoiy tarmog’ida tolali-optik internetga qo’yilgan taqiq «yomonliklarni» cheklashga qaratilganligini, rasmiylar esa alternativalarni o’rganishini aytdi.
Shu hafta uzilishining aniq sababi noma’lumligicha qolmoqda.
Ushbu uzilish Tolibon hokimiyatni qaytarib olgandan beri qo’llagan bir qator cheklovlarning so’nggisidir.
Shu oyning boshida ular yangi taqiq doirasida mamlakat universitetlari o’quv dasturidan ayollar yozgan kitoblarni olib tashladi, bu ham inson huquqlari va jinsiy zo’ravonlikni o’qitishni taqiqlaydi.
Ayollar va qizlar ushbu siyosatlardan nomutanosib ravishda ta’sirlangan bo’lib, 12 yoshdan keyin ta’lim olish huquqidan mahrum bo’lishgan. Ularning keyingi ta’lim olish uchun so’nggi imkoniyatlaridan biri 2024 yil oxirida akusherlik kurslarining yopilishi bilan yo’q qilindi.
Universitet talabasi BBCga akusherlik kursi taqiqlanganidan keyin «onlayn o’qishdan boshqa iloji yo’qligini» aytdi. «Internet uzilganini eshitganimda, dunyo menga qorong’u bo’lib tuyuldi», dedi u.
Tolibon 2021 yilda AQSh va boshqa xalqaro kuchlarning chiqib ketishidan bir necha hafta o’tib, tez sur’atlar bilan oldinga siljishdan so’ng Afg’oniston ustidan nazoratni qaytarib oldi.
Uyda ishlaydiganlar qo’ng’iroqlar uchun signal olishda qiynalayotganliklarini aytishdi va pab har doim ham to’lovlarni yig’a olmaydi.
80 va 76 yoshdagi Piter va Barbi Reynoldslarga ularning nima uchun ushlab turilganligi hech qachon tushuntirilmaganini aytishdi.
G’ulom va Nazoning bolalari o’limi Afg’onistonni qamrab olgan sukut saqlagan o’lim to’lqinining dalilidir, bu erda to’yib ovqatlanmaslik misli ko’rilmagan darajaga yetdi.
Chorshanbagacha davom etadigan migratsiya Sure’ning Airtel Vodafone’ni sotib olishidan keyin sodir bo’ladi.
Ularning o’g’li BBCga sakkiz oydan kam bo’lmagan qamoqdan keyin ozodlikdan «hayratda qolganini» aytdi.
«`