«`html
Gʻulom Muhiddin va uning rafiqasi Nazo shamol koʻtargan chang ichida qabristonga, barcha farzandlarining soʻnggi manziliga yoʻl olishdi.
Ular bizga soʻnggi ikki yil ichida yoʻqotgan uchta oʻgʻillarining qabrlarini koʻrsatdilar: bir yoshli Rahmat, yetti oylik Koatan va yaqinda uch oylik Faisal Ahmad.
Gʻulom va Nazo barcha uch bolaning oʻlimini toʻyib ovqatlanmaslikka bogʻlaydilar.
«Uchta farzandingizni yoʻqotishning naqadar chuqur azobini tasavvur qila olasizmi? Bir zumda goʻdakni quchogʻingizga olasiz, keyingi lahzada esa bu qoʻllar boʻsh qoladi», – deya nola qildi Nazo.
«Har kuni farishtalar qandaydir tarzda goʻdaklarimni uyimizga qaytarishini soʻrab duo qilaman.»
Er-xotin koʻpincha och qolishadi. Ular Gʻarbiy Afgʻonistonning Hirot shahri chetidagi Shaydaee aholi punktida yongʻoq qobigʻini chaqib arzimagan daromad topishadi, Tolibon hukumati yoki nodavlat tashkilotlardan hech qanday yordam olishmaydi.
«Bolalarimning ochlikdan yigʻlayotganini ojizona kuzatish tanam olov ichida qolgandek tuyuldi. Goʻyo kimdir meni boshimdan oyogʻimgacha ikkiga arralayotgandek edi», – deya hikoya qildi Gʻulom.
Ularning bolalari oʻlimi qayd etilmagan boʻlsa-da, ular Afgʻonistonning eng yoshlari orasida oʻlim darajasining sezilmas oʻsishini anglatadi, chunki mamlakat BMT misli koʻrilmagan ochlik inqirozi deb taʼriflagan narsa bilan kurashmoqda.
«Biz yilni Afgʻoniston tarixidagi bolalar orasida toʻyib ovqatlanmaslikning eng yuqori darajadagi oʻsishi bilan boshladik. Shundan beri vaziyat yanada yomonlashdi», – dedi Jahon oziq-ovqat dasturining mamlakat boʻyicha direktori Jon Ayliff.
«Oziq-ovqat yordami ilgari ochlik va toʻyib ovqatlanmaslikni, ayniqsa, xalqaro yordamga tayanadigan eng zaif besh million kishi uchun bartaraf etib turardi. Endi bu xavfsizlik tarmogʻi olib tashlandi. Kuchayib borayotgan toʻyib ovqatlanmaslik inqirozi uch milliondan ortiq bolaning hayotiga xavf solmoqda.»
Yordam sezilarli darajada kamaydi, asosan AQSh, ilgari eng katta donor boʻlgan, shu yil boshida Afgʻonistonga deyarli barcha yordamni toʻxtatgani sabab boʻldi. WFP, shuningdek, soʻnggi ikki yil ichida yana sakkiz yoki toʻqqizta donor moliyalashtirishni toʻxtatganini, koʻplab boshqalar esa oʻz hissalarini sezilarli darajada kamaytirganini xabar qilmoqda.
Bu kamayish qisman donorlarning bir nechta global inqirozlarga javob berishi bilan bogʻliq. Biroq, Tolibon hukumatining siyosati ham xalqaro hamjamiyatning yordam koʻrsatishga boʻlgan xohishiga taʼsir qilmoqda.
Afgʻoniston fuqarolarini qoʻllab-quvvatlash uchun qanday choralar koʻrilmoqda?
«Xalqimiz duch kelayotgan toʻyib ovqatlanmaslik va ochlik hukumatning aybi emas, balki xalqaro tashkilotlar tomonidan joriy etilgan sanktsiyalar va yordamning qisqarishi oqibatidir», – dedi Tolibonning Dohadagi siyosiy ofisi rahbari Suhayl Shohin BBCga bergan intervyusida.
«Hukumat xalqni qoʻllab-quvvatlashni kuchaytirdi va barcha mavjud resurslardan foydalanishga sodiq. Biroq, bizning byudjetimiz ichki daromadlarga bogʻliq va biz sanktsiyalar bilan kurashmoqdamiz.»
Tolibonning ayollar huquqlari boʻyicha pozitsiyasi uning xalqaro eʼtirofga erishish va sanktsiyalarni olib tashlashga intilishiga toʻsqinlik qilmoqda. Yaqinda qabul qilingan qarorlar, masalan, Afgʻonistonlik ayollarning nodavlat tashkilotlarida ishlashiga ilgari eʼlon qilingan taqiqni kuchga kiritish BMTning fikricha, «hayotni saqlab qoluvchi gumanitar yordamni koʻrsatishni jiddiy xavf ostiga qoʻymoqda».
Toʻyib ovqatlanmaslik inqirozi Afgʻoniston viloyatlarining yarmidan koʻprogʻida qishloq xoʻjaligi daromadlariga taʼsir qilayotgan qattiq qurgʻoqchilik va Erondan va Pokistondan ikki milliondan ortiq afgʻonlarning majburiy repatriatsiyasi bilan yanada kuchaymoqda, bu esa muhim pul oʻtkazmalarini kamaytirdi.
Shaydaee qabristonida bolalar oʻlimi koʻlami yaqqol koʻrinib turardi. Hech qanday rasmiy yozuvlarsiz qabrlarni oʻzimiz sanadik. Yuzlab qabrlarning taxminan uchdan ikki qismi bolalarga tegishli boʻlib, ularni kichikroq oʻlchamlari bilan osongina ajratib olish mumkin edi.
Qishloq aholisi qabriston nisbatan yangi, ikki-uch yil oldin paydo boʻlganini va u faqat bolalar uchun moʻljallanmaganligini tasdiqladi.
Shaydaee aholi punktiga tashrifimiz davomida aholi uylaridan bolalari bilan chiqishdi. Rohila ikki yoshli Hibatullaxonni ushlab turardi, u turolmasdi. Durxoniy ham deyarli ikki yoshli boʻlgan va turolmaydigan oʻgʻli Muhammad Yusufni koʻrsatdi.
BMTning hisob-kitoblariga koʻra, besh yoshgacha boʻlgan afgʻon bolalarining deyarli yarmi oʻsishdan orqada qolgan.
Loy va gil uy ichida Hanifa Sayidiyning bir yoshli oʻgʻli Rafiulloh tik oʻtirishga qiynalardi.
«Men uni klinikaga olib bordim, u yerda menga toʻyib ovqatlanmaganligini aytishdi, lekin uni u yerga olib borishga qurbim yetmaydi», – deb tushuntirdi u. Uning eri bilan yana ikkita farzandi bor va oilaning yagona tirikchiligi quruq non va afgʻon koʻk choyidir. Baʼzi kunlarda ular umuman och qolishadi.
Rafiullohning tishlari hali chiqmagani uchun Hanifa uni ovqatlantirishdan oldin choyga botirib yumshatadi.
«Lekin bu yetarli emas; u doim och. Uxlashiga yordam berish uchun men unga bu dorilarni beraman», – dedi u ikkita tabletka varagʻini koʻrsatib.
Bir varaqda Lorazepam, tashvishga qarshi dori, ikkinchisida esa yuqori qon bosimini nazorat qilish uchun ishlatiladigan Propanolol bor edi. Har bir varaq 10 afgʻoniy (0,15 AQSh dollari; 0,13 funt sterling) turadi, bu bir boʻlak non narxiga teng. Hanifa ularni dorixonadan sotib olganini tan oldi va oʻzi uchun uxlash tabletkalari kerakligini aytdi.
«Bolalarim och ekanini bilib, hech narsa qila olmasligimni bilib, oʻzimni juda aybdor his qilaman. Oʻzimni boʻgʻilgandek his qilyapman va bolalarimning hayotiga va oʻzimning hayotimga chek qoʻyish haqida oʻylayman», – deb tan oldi u.
Tibbiyot mutaxassislari bunday dorilarni yosh bolalarga berish yurak, buyrak va jigarga zarar yetkazishi mumkinligidan ogohlantirmoqda va uzoq muddat foydalanishda hatto hayot uchun xavfli boʻlishi mumkin.
Hanifaning iltijosi yordam soʻrayotgan millionlab odamlarning iltijosini aks ettiradi.
«Buning sodir boʻlayotganini koʻrish juda achinarli. WFPda ishonch telefoni ishlaydi va biz operatorlarimizni qayta oʻqitishga majbur boʻldik, chunki bizga bolalarini qanday boqishni bilmay, umidsizlikdan oʻz joniga qasd qilish bilan tahdid qilayotgan ayollardan koʻproq qoʻngʻiroqlar kelib tushmoqda», – deb tushuntirdi WFP vakili Jon Ayliff.
Shaydaee va Afgʻonistonning boshqa hududlaridagi jamoalarga oziq-ovqat yordamining toʻxtatilishi koʻproq bolalarning oʻtkir toʻyib ovqatlanmaslikka duch kelishiga olib keldi.
Bunga Afgʻoniston boʻylab kasalxonalarda oʻz koʻzimiz bilan guvoh boʻldik.
Shimoliy-sharqdagi Badaxshon viloyat kasalxonasining toʻyib ovqatlanmaslik boʻlimida 26 nafar bola 12 ta toʻshakni boʻlishib turardi.
Boʻlimning eng yosh bemori, uch oylik Sana toʻyib ovqatlanmaslik, oʻtkir ich ketishi va labining yorilishi bilan ogʻrigan. U Zamiraning ikkinchi farzandi edi. Uning birinchi farzandi, shuningdek, chaqaloq qiz 20 kunligida vafot etgan.
«Bu bolaning ham xuddi shunday taqdirga duchor boʻlishidan qoʻrqaman. Bu hayotdan charchadim; yashashga arzimaydi», – deb nola qildi Zamira, uning yuzida umidsizlik muhrlangan edi.
Zamira gapirayotgan paytda Sananing qoʻllari va oyoqlari koʻkarib ketdi, bu uning yuragi yetarli qon chiqarmayotganini koʻrsatardi. Hamshira kislorod berdi.
Yana bir karavotda besh oylik Musleha toʻyib ovqatlanmaslik va qizamiq bilan kurashardi. Onasi Karima uning bir necha kun davomida koʻzini zoʻrgʻa ochganini aytdi.
«U ogʻriqda va men ojizman. Biz kambagʻalmiz va toʻyimli ovqat sotib olishga qurbimiz yetmaydi, bu uning ahvoliga olib keldi», – deb tushuntirdi Karima.
Muslehaning yonida egizaklar Mutahara va Maziyan yonma-yon yotishardi. Chaqaloq qizlar ham toʻyib ovqatlanmaslik va qizamiq bilan kasallangan boʻlib, 18 oyligida boʻlishi kerak boʻlgan vaznning yarmiga ham ega emasdilar. Mutahara zaif yigʻlab, ogʻriqni aniq ifoda etdi.
Kasalxonaga tashrifimizdan bir hafta oʻtgach, biz chaqaloqlarning oilalari bilan bogʻlandik. Sana, Musleha va Mutahara vafot etganini bildik.
Ilgari Afgʻonistonda bolalar oʻlimini toʻyib ovqatlanmaslikdan hujjatlashtirgan boʻlsak-da, bu biz duch kelgan eng ogʻir vaziyat.
Bir hafta ichida bitta boʻlimdagi uchta chaqaloq Afgʻonistonda kuchayib borayotgan ochlik inqirozining soʻnggi qurbonlariga aylandi.
Va vaziyat yanada yomonlashishi mumkin.
«WFPning gumanitar moliyalashtirishi noyabr oyida tugashi kutilmoqda. Resurslarning yetishmasligi sababli biz allaqachon sogʻliqni saqlash markazlaridan toʻyib ovqatlanmagan ayollar va bolalarni qaytarishni boshladik. Agar biz qoʻshimcha moliyalashtirish olmasak, noyabr oyida operatsiyalarni toʻxtatishga majbur boʻlamiz», – deb ogohlantirdi Jon Ayliff.
Qish kelishi bilan Afgʻonistonda yuz berayotgan falokatning dolzarbligini ortiqcha baholab boʻlmaydi.
Qoʻshimcha xabarlar Mahfuz Zubayde, Akriti Thapar, Sanjay Ganguli
Bagʻrom aviabazasi Tolibon hokimiyatga qaytishidan biroz oldin Afgʻoniston armiyasiga topshirildi.
Farmonda, shuningdek, inson huquqlari va jinsiy zoʻravonlik kabi 18 ta fanni oʻqitish taqiqlanadi.
Fey Xoll fevral oyida Piter va Barbi Reynolds bilan birga hibsga olingan va ikki oydan keyin ozod qilingan.
Salma Niazi Liraning ismini butun dunyo bilishi muhimligini aytdi.
Afgʻonistonda AQShda ishlagan bir odam oʻgʻli va qizi bilan byurokratik limbo ichida qolib ketgan, ammo Kanadadagi oilasi bilan birlashishga umid qilmoqda.
«`