AQSh ommaviy axborot vositalarida berilgan xabarlarga ko’ra, NASA 2030 yilga qadar Oyda yadro reaktorini o’rnatish rejasini jadallashtirmoqda.
Bu tashabbus AQShning inson yashashi uchun doimiy Oy bazasini qurish bo’yicha kengroq ambitsiyalarining bir qismidir.
Politico nashrining xabar berishicha, NASAning vaqtinchalik rahbari Xitoy va Rossiyaning shunga o’xshash tashabbuslarini tilga olib, bu davlatlar Oyda «kirish taqiqlangan zonani e’lon qilishlari mumkinligini» ta’kidladi.
Biroq, NASAda byudjetning yaqinda qisqartirilishini hisobga olgan holda, bu muddatning maqsadga muvofiqligi shubha ostiga olinmoqda. Ba’zi olimlar, shuningdek, geosiyosiy mulohazalar bu rejalar uchun turtki bo’layotganidan xavotirda.
AQSh, Xitoy, Rossiya, Hindiston va Yaponiya Oy yuzasini o’rganish bo’yicha birgalikdagi sa’y-harakatlarga jalb qilingan davlatlar qatoriga kiradi, ularning ba’zilari doimiy inson manzilgohlarini yaratishga intilmoqda.
«Kelajakdagi Oy iqtisodiyotini qo’llab-quvvatlash, Marsda yuqori quvvatli energiya ishlab chiqarishni ta’minlash va kosmosdagi milliy xavfsizligimizni mustahkamlash uchun ushbu muhim texnologiyani to’g’ri rivojlantirish uchun agentlik tez harakat qilishi shart», – deb yozdi AQSh transport vaziri Shon Daffi, prezident Donald Tramp tomonidan NASAning vaqtinchalik rahbari etib tayinlangan, NASAga, deb xabar beradi New York Times.
Janob Daffi tijorat tashkilotlaridan kamida 100 kilovatt quvvat ishlab chiqarishga qodir reaktorni ishlab chiqish bo’yicha takliflar so’radi.
Bu nisbatan kichik miqdor; odatdagi quruqlikdagi shamol turbinasi 2-3 megavatt ishlab chiqaradi.
Oyda energiya manbai sifatida yadro reaktoridan foydalanish g’oyasi yangilik emas.
2022 yilda NASA shunday reaktorni loyihalashtirish uchun kompaniyalarga 5 million dollarlik uchta shartnoma berdi.
Bundan tashqari, joriy yilning may oyida Xitoy va Rossiya 2035 yilga kelib Oyda avtomatlashtirilgan atom elektr stantsiyasini qurish rejalarini e’lon qilishdi.
Ko’pgina olimlar yadro energiyasi Oy yuzasida uzluksiz energiya ta’minotini ta’minlashning optimal yoki ehtimol yagona usulini ifodalashiga qo’shiladilar.
Bitta Oy kuni to’rt Yer haftasiga teng bo’lib, ikki hafta davomida uzluksiz quyosh nuri va undan keyin ikki hafta qorong’ulikni o’z ichiga oladi. Bu quyosh energiyasiga tayanishni juda qiyinlashtiradi.
«Hatto kichik ekipajni sig’dira oladigan oddiy Oy turar joyini qurish ham megavatt quvvat ishlab chiqarishni talab qiladi. Quyosh panellari va batareyalar yolg’iz o’zi bu talablarni ishonchli qondira olmaydi», – deydi Surry universitetining kosmik dasturlar, tadqiqot va asbob-uskunalar bo’yicha katta o’qituvchisi doktor Sungvu Lim
«Yadro energiyasi shunchaki istalgan narsa emas, u muqarrar», deya qo’shimcha qiladi u.
Lankaster universitetining Yer va sayyora fanlari professori Lionel Uilsonning fikricha, 2030 yilga qadar Oyda reaktorlarni joylashtirish texnik jihatdan imkonli, «agar etarli pul ajratilsa», kichik reaktorlarning dizaynlari allaqachon mavjudligini ta’kidladi.
«Gap faqat NASAning Odamlar va uskunalarni Oyga yuborishni maqsad qilgan Artemis kosmik parvoz dasturi orqali Oyda infratuzilmani qurish uchun etarli Artemis uchirilishlariga ega bo’lishda», deya qo’shimcha qiladi u.
Xavfsizlik bilan bog’liq xavotirlar ham bor.
«Radioaktiv materialni Yer atmosferasi orqali uchirish xavfsizlik bilan bog’liq xavotirlarni keltirib chiqaradi. Buning uchun sizda maxsus litsenziya bo’lishi kerak, lekin bu hal qilib bo’lmaydigan narsa emas», deydi Ochiq universitetning sayyora fanlari bo’yicha mutaxassisi doktor Simeon Barber.
Janob Daffining ko’rsatmasi NASAda yaqinda yuz bergan tartibsizliklardan so’ng, janob Tramp ma’muriyati 2026 yilda NASA byudjetlarini 24% ga qisqartirishni e’lon qilganidan keyin kutilmagan hodisa bo’ldi.
Bu Mars namunasini qaytarish kabi sayyora yuzasidan Yerga namunalar qaytarishni maqsad qilgan ko’plab ilmiy dasturlarni qisqartirishni o’z ichiga oladi.
Olimlar, shuningdek, bu e’lon Oyga bo’lgan xalqaro poygada siyosiy motivlangan harakat bo’lishi mumkinligidan xavotirda.
«Biz eski kosmik poyga kunlariga qaytayotgandek tuyuladi, bu ilmiy nuqtai nazardan biroz umidsizlik va xavotirga soladi», deydi doktor Barber.
«Musobaqa innovatsiyalarni yaratishi mumkin, ammo agar milliy manfaatlarga va egalikni o’rnatishga tor e’tibor qaratilsa, unda siz quyosh sistemasini va undan tashqarini o’rganishdan iborat bo’lgan katta rasmni yo’qotishingiz mumkin», deya qo’shimcha qiladi u.
Janob Daffining Xitoy va Rossiyaning Oyda «kirish taqiqlangan zonani e’lon qilish» ehtimoli to’g’risidagi izohlari Artemis kelishuvlari deb nomlanuvchi kelishuvga ishora qiladi.
2020 yilda etti davlat davlatlar Oy yuzasida qanday hamkorlik qilishi kerakligi to’g’risida tamoyillarni belgilash uchun kelishuvni imzoladi.
Kelishuvga ko’ra, davlatlar Oyda quradigan operatsiyalar va aktivlar atrofida xavfsizlik zonalarini yaratish ko’zda tutilgan.
«Agar siz yadro reaktorini yoki oyda biron bir baza qursangiz, u erda uskunalaringiz borligi sababli uning atrofida xavfsizlik zonasi borligini da’vo qila boshlaysiz», deydi doktor Barber.
«Ba’zilar uchun bu shunga tengki, «biz oyning bu qismiga egamiz, biz bu erda ishlaymiz va siz kirmaysiz»», deb tushuntiradi u.
Doktor Barberning ta’kidlashicha, inson foydalanishi uchun Oyda yadro reaktorini joylashtirishdan oldin bir nechta to’siqlarni bartaraf etish kerak.
NASAning Artemis 3 dasturi 2027 yilda odamlarni Oy yuzasiga yuborishni maqsad qilgan, ammo u bir qator muvaffaqiyatsizliklarga va moliyalashtirish bilan bog’liq noaniqliklarga duch keldi.
«Agar sizda baza uchun yadro energiyasi bo’lsa, lekin odamlar va uskunalarni u erga etkazishning hech qanday usuli bo’lmasa, unda bundan uncha foyda yo’q», deya qo’shimcha qildi u.
«Hozircha rejalar juda bog’langan ko’rinmaydi», dedi u.
Ob-havo tufayli bir kun kechiktirilgan to’rt kishilik ekipaj stansiyada avvalgi SpaceX missiyasi a’zolarining o’rnini egallaydi.
Nasa-Isro qo’shma missiyasi Nisar quruqlik, dengiz yoki muz qatlamlaridagi eng kichik o’zgarishlarni qayd etadi.
Shubhanshu Shukla bilan Axiom-4 (Ax-4) missiyasi Kaliforniya qirg’og’ida suvga qo’nildi.
Buk oyi deb nomlanishining sababi, an’anaga ko’ra, iyul oyida erkak bug’u to’liq shox o’stiradi.
Shubhanshu Shukla orbitadagi laboratoriya bilan uchrashuvga muvaffaqiyatli erishgani sababli Xalqaro kosmik stansiyada birinchi hindistonlik bo’ldi.