Shveytsariyaning go’zal Loetschental vodiysida joylashgan kichik bir qishloqda mer Mattias Bellvald asosiy ko’chadan o’tib borar ekan, har qadamda mahalliy aholi tabassum bilan yoki qo’l berib ko’rishish, iliq so’zlar bilan uni kutib olishadi.
Uning mansabiga qaramay, bu janob Bellvaldning o’z qishlog’i emas. Yaqinda sodir bo’lgan fojiali voqea, bundan atigi ikki oy oldin, undan uch milya uzoqlikda joylashgan Blattendagi uyini vayron qildi, chunki tog’ va muzlikning bir qismi pastga, vodiyga qulab tushdi.
Geologlarning tog’ning beqarorligi kuchayishi haqidagi ogohlantirishlaridan so’ng, qishloqning 300 nafar aholisi oldindan evakuatsiya qilingan edi. Biroq, ular uylari, cherkovlari, mehmonxonalari va fermalaridan ayrildilar.
Lukas Kalbermatten ham chuqur yo’qotishni boshidan kechirdi, uning oilasi uch avlod davomida egalik qilgan mehmonxona vayron bo’ldi. «Qishloqning mohiyati, uylar orasidan o’tadigan tor ko’chalar, cherkov, bolalik o’yinlarining qadrli xotiralari … bularning hammasi yo’qolgan.»
Ayni paytda Viler qishlog’ida ijaraga olingan turar joyda yashayotgan janob Bellvald vaqtinchalik ofisni ham shu yerda saqlaydi va u yerda keng ko’lamli tozalash va qayta qurish ishlarini nazorat qiladi.
Ma’murlar 2028-yilga kelib hudud tozalanadi, yangi uylarning dastlabki qurilishi 2029-yilga mo’ljallangan deb umid qilmoqdalar. Biroq, bu ish katta moliyaviy yuk bilan birga keladi.
Blattenni qayta qurishning taxminiy qiymati yuzlab million dollarga yetishi, har bir aholi uchun 1 million dollardan (AQSh dollari) oshib ketishi mumkin.
Omma tomonidan qilingan xayr-ehsonlar tezda uylaridan ayrilganlarga yordam berish uchun millionlab Shveysariya frankini yig’di, bunga federal hukumat va kantonning moliyaviy yordam va’dalari ham qo’shildi. Shunga qaramay, Shveysariya ichida bunday xarajatlarning maqsadga muvofiqligi va asoslanganligi haqida savollar tug’iladi.
Falokat Shveysariyani larzaga solgan bo’lsa-da, bu davlatning taxminan uchdan ikki qismi tog’li hududdan iborat, iqlimshunos olimlar global haroratning ko’tarilishi tufayli muzliklar va doimiy muzloqlarning erishi – tog’larning barqarorligini saqlash uchun muhim tarkibiy qismlar – ko’chkilar xavfini oshirayotganidan ogohlantirmoqda. Zaif hududlarni himoya qilish katta sarmoyalarni talab qiladi.
Shveysariya allaqachon himoya infratuzilmasiga har yili qariyb 500 million dollar ajratadi. Biroq, Shveysariya parlamenti tomonidan buyurtma qilingan 2007-yilgi hisobotda tabiiy ofatlardan har tomonlama himoya qilish uchun olti baravar ko’p xarajat talab qilinishi mumkinligi ta’kidlangan.
Asosiy savol shunday: Bu qilingan sarmoyaga arziydimi? Yoki mamlakat – va uning aholisi – muayyan qishloqlardan voz kechishning qiyin tanlovi haqida jiddiy o’ylab ko’rishlari kerakmi?
Alp tog’lari Shveysariya o’zligining ajralmas qismidir, Loetschental kabi har bir vodiy o’ziga xos madaniy merosga ega.
Janob Kalbermatten ilgari Blattenning qadimiy yog’och uylarini mehmonxona mehmonlariga namoyish etishdan faxrlanar edi, ko’pincha mahalliy lahja Leetschardagi bir nechta iboralarni baham ko’rar edi.
Blattenning yo’qolishi va shunga o’xshash boshqa qishloqlarning yo’qolishi ehtimoli ko’plab Shveysariya fuqarolarini ushbu qadrli Alp an’analari qanchalik yo’qolishi mumkinligi haqida o’ylashga undadi.
Bugungi kunda Blatten millionlab kub metr tosh, loy va muz ostida ko’milgan, tepada esa tog’ beqarorligicha qolmoqda.
Dastlab, evakuatsiyadan so’ng, Blatten aholisi, uylarining asrlar davomida mavjudligiga o’rganib qolganligi sababli, bu oddiygina ehtiyot chorasi deb hisoblashdi va tez orada uyga qaytishni kutishdi.
Nafaqadagi tadbirkor Fernando Lenerning aytishicha, hech kim falokat ko’lamini kutmagan. «O’sha kuni ko’chki bo’lishini bilardik… Ammo bu shunchaki ishonish qiyin edi. Bu shunchalik tez tushishini hech qachon tasavvur qilmagan edim.
«Muzlik va ko’chki vodiyga tushgan paytdagi portlashni hech qachon unutmayman. Yer larzaga keldi.»
Uylariga qaytishni istagan Blatten aholisi iqlim o’zgarishi haqida gapirishga ikkilanishmoqda, Alp tog’larining o’ziga xos xavfini ta’kidlamoqda va falokatni ming yilda bir marta sodir bo’ladigan hodisa sifatida tasvirlashmoqda.
Biroq, iqlimshunos olimlar global isish Alp tog’laridagi hayot bilan bog’liq xavflarni kuchaytirayotganini ta’kidlashmoqda.
Zurich Federal Texnologiya Institutining muzlikshunosi va Glamos muzliklarni monitoring qilish guruhi a’zosi Mattias Xussning ta’kidlashicha, Blatten falokatida iqlim o’zgarishi muhim rol o’ynagan.
«Juda balandlikdagi doimiy muzloqlarning erishi cho’qqining qulashiga olib keldi», deb tushuntiradi u.
«Bu tog’ cho’qqisi muzlik ustiga qulab tushdi… va muzlikning orqaga chekinishi muzlikning tog’ni avvalgidan kamroq samarali barqarorlashtirishiga olib keldi. Shunday qilib, iqlim o’zgarishi har bir burchakda ishtirok etdi.»
Iqlim o’zgarishi bilan bog’liq bo’lmagan geologik o’zgarishlar ham hissa qo’shganini tan olgan holda, u muzliklar va doimiy muzloqlik Alp tog’lari bo’ylab muhim barqarorlashtiruvchi elementlar ekanligini ta’kidlaydi.
Uning Glamosdagi jamoasi so’nggi yillarda muzliklarning rekord darajada qisqarishini qayd etdi, bu Alp tog’larining o’rtacha haroratining ko’tarilishi bilan bir vaqtga to’g’ri keldi.
Tog’ning qulashidan oldingi kunlarda Shveysariyaning nol daraja chegarasi – harorat muzlash darajasiga yetadigan balandlik – 5000 metrdan oshib, mamlakatdagi har qanday tog’ning balandligidan oshib ketdi.
«Biz Alp tog’larida katta ko’chkilarni birinchi marta ko’rmayapmiz», deydi janob Xuss. «Mening o’ylashimcha, bizni tashvishga solishi kerak bo’lgan narsa shundaki, bu hodisalar tez-tez ro’y bermoqda, lekin ayni paytda oldindan aytib bo’lmaydigan bo’lib qolmoqda.»
Shveysariya Federal Tadqiqot Instituti tomonidan 2024-yil noyabr oyida o’tkazilgan va o’ttiz yillik tadqiqotlarni ko’rib chiqqan tadqiqot iqlim o’zgarishi «tog’li muhitni tezda o’zgartirayotgani, shu jumladan Alp tog’larida ommaviy harakatlarning tezligi, dinamik xarakteri, joylashuvi va magnitudasini o’zgartirayotgani» haqidagi tushunchani tasdiqladi, shu bilan birga iqlim o’zgarishining aniq ta’sirini miqdoriy jihatdan baholashdagi «qiyinchilik»ni tan oldi.
Grayubyunden, Shveysariyaning eng katta dam olish mintaqasi bo’lib, o’zining buzilmagan tabiati, Alp manzaralari va jozibali qishloqlari bilan mashhur bo’lib, chang’ichilar va sayyohlarni birdek jalb qiladi.
Qishki Olimpiya o’yinlari bu yerda ikki marta – St. Moritzning yuqori darajadagi kurortida o’tkazilgan – Davos shahri esa har yili Butunjahon Iqtisodiy Forumida global liderlarni qabul qiladi.
Biroq, Grayubyundendagi bir qishloq boshqa hikoyani aytib beradi.
Brienz bundan ikki yil oldin tepada joylashgan tog’dagi xavfli beqarorlik belgilari tufayli evakuatsiya qilingan edi.
Uning aholisi hali qaytib kelmagan va iyul oyida Shveysariya bo’ylab kuchli yomg’ir geologlarni yaqinlashib kelayotgan ko’chki haqida ogohlantirishga undadi.
Shveysariyaning boshqa joylarida, Bernese Oberland mintaqasidagi Kandersteg kurortidan yuqorida, beqaror tosh qoyasi qishloqqa tahdid solmoqda, bu esa aholini evakuatsiya rejasini ishlab chiqishga undadi.
O’sha yerda ham shu yilning yozida kuchli yomg’ir xavotirlarni uyg’otdi va Oeschinen ko’liga boradigan ba’zi sayr yo’llarining yopilishiga olib keldi, bu mashhur sayyohlik yo’nalishidir.
Ba’zi falokatlar o’limga olib keldi. 2017-yilda Bondo qishlog’i yaqinida sodir bo’lgan katta ko’chki sakkiz nafar sayyohning hayotiga zomin bo’ldi.
Bondo o’shandan beri 64 million dollarga qayta qurildi va mustahkamlandi. 2003-yilga kelib, Pontresina qishlog’i tepada joylashgan tog’dagi muzloqlikni barqarorlashtirish uchun himoya to’g’oniga millionlab sarmoya kiritdi.
Har bir Alp qishlog’iga xavf tug’dirmasa-da, sezilgan oldindan aytib bo’lmaslik katta tashvishga solmoqda.
Blatten, barcha Shveysariya tog’ qishloqlari singari, xavfni xaritalash va monitoring qilishga tortildi, bu esa uning 300 nafar aholisini evakuatsiya qilishga olib keldi. Endi boshqa qishloqlarning kelajagi haqida ham savollar tug’ilmoqda.
Falokatdan so’ng, hamdardlik hissi qishloqni qayta qurishning potentsial qiymati bilan bog’liq shubhalar bilan kutib olindi.
Nufuzli Neue Zürcher Zeitung gazetasidagi maqolada Shveysariyaning an’anaviy – va konstitutsiyada mustahkamlangan – boylikni taqsimlash modeli so’roq ostiga qo’yildi, bu modelda Zurich kabi shahar markazlaridan tushgan soliq daromadlari uzoq tog’li jamoalarni qo’llab-quvvatlashga yo’naltiriladi.
Maqolada Shveysariya siyosatchilari «hamdardlik tuzog’iga tushib qolgan», deb ta’kidlangan va «bunday hodisalar iqlim o’zgarishi tufayli tez-tez sodir bo’layotganligi sababli, ular xalq o’zligini shakllantiruvchi Alp afsonasi uchun to’lashga bo’lgan odamlarning xohishini susaytirmoqda», deya qo’shimcha qilindi.
U Alp tog’larining xavfli hududlarida yashovchi odamlar ko’chib o’tishni o’ylab ko’rishlari kerakligini taklif qildi.
Alp qishloqlarini saqlab qolish qimmatga tushadi. Neue Zürcher Zeitung har bir Alp jamoasini qutqarish narxini so’roq qilgan birinchi gazeta bo’lmasa-da, uning ohangi ba’zilarning g’azabini qo’zg’atdi.
Shveysariya fuqarolarining to’rtdan uch qismi shahar joylarida yashasa-da, ko’pchilikning tog’lar bilan mustahkam oilaviy aloqalari mavjud. Shveysariyaning hozirgi boy, yuqori darajada rivojlangan va texnologik jihatdan ilg’or davlat maqomiga qaramay, uning tarixi qishloq hayotiga asoslangan bo’lib, qashshoqlik va og’ir turmush sharoitlari bilan ajralib turadi. 19-asrda ocharchilik emigratsiya to’lqinlarini keltirib chiqardi.
Janob Kalbermattenning tushuntirishicha, «heimat» so’zi Shveysariyada juda katta ahamiyatga ega. «Heimat – bu ko’zingizni yumsangiz va bolaligingizda qilgan ishingiz, bolaligingizda yashagan joyingiz haqida o’ylaganingizdir.
«Bu uy degan so’zdan ancha katta.»
Heimatlari haqida so’ralganda, Zurich yoki Jeneva, hatto Nyu-Yorkda o’nlab yillar yashagan ko’plab Shveysariya fuqarolari o’zlari tug’ilgan qishloqni ko’rsatadilar.
Shaharlarda yashovchi janob Kalbermatten va uning aka-ukalari uchun heimat – bu odamlar Leetschar tilida gaplashadigan vodiy, ular hali ham tushlarida ko’rishadi.
Xavotir shundaki, agar bu vodiylar aholisiz bo’lib qolsa, ularning o’ziga xos tog’ madaniyatining boshqa jihatlari ham yo’qolishi mumkin – masalan, Loetschental vodiyasiga xos bo’lgan an’anaviy yog’och niqoblar Tschäggättä.
Ularning kelib chiqishi sir bilan qoplangan, ehtimol butparastlikka borib taqaladi. Har fevral oyida mahalliy yigitlar ularni hayvon terilari bilan birga kiyib, ko’chalarda parad o’tkazadilar.
Janob Kalbermatten Shimoliy Italiyadagi shunga o’xshash madaniy yo’qotishlar allaqachon sodir bo’lgan hududlarni misol qilib ko’rsatadi. «[Hozir] faqat tashlandiq qishloqlar, bo’sh uylar va bo’rilar bor.
«Biz shuni xohlaymizmi?»
Ko’pchilik uchun javob yo’q: Sotomo tadqiqot instituti tomonidan o’tkazilgan so’rovda 2790 ishtirokchi qatnashdi, ulardan mamlakatlari haqida eng qadrlaydigan narsa so’ralganda, eng ko’p berilgan javob nima bo’ldi? Bizning go’zal Alp manzarasi va barqarorligimiz.
Biroq, so’rov ular to’lashga tayyor bo’lgan narx haqida so’ramadi.
Lyutsern Universitetining Alp Madaniyati Instituti direktori Boris Previsichning aytishicha, ko’plab Shveysariya fuqarolari, ayniqsa shaharlardagi aholi Alp muhitini o’zlariga bo’ysundirganlariga ishonishgan.
Shveysariyaning temir yo’llari, tunnellari, osma yo’llari va baland Alp dovonlari Alp jamoalarini bog’laydigan muhandislik mo»jizalari hisoblanadi. Biroq, endi, qisman iqlim o’zgarishi tufayli, u bu ishonch susayganiga ishonadi.
«Inson tomonidan yaratilgan geologiya insonlardan ko’ra kuchliroq», deb ta’kidlaydi u.
«Shveysariyada biz infratuzilma bilan hamma narsani qila olamiz deb o’ylardik. Endi men infratuzilma bo’yicha nol darajada ekanligimizni o’ylayman.»
Blatten qishlog’i asrlar davomida mavjud bo’lib kelgan. «800 yildan beri mavjud bo’lgan qishloqda bo’lsangiz, o’zingizni xavfsiz his qilishingiz kerak. Bu shunchalik dahshatli.»
Uning fikricha, bu qishloqlarning tanazzuliga qarshi kurashish vaqti keldi. «Kurashish degani biz ko’proq tayyor bo’lishimiz kerak degani», deb tushuntiradi u. «Lekin biz ko’proq moslashuvchan bo’lishimiz kerak. Biz doimo evakuatsiyani ham ko’rib chiqishimiz kerak.»
Oxir-oqibat, u «butun tog’ni ushlab turolmaysiz», deya qo’shimcha qiladi.
Viler qishlog’ida janob Previsichning fikri charchagan tabassum bilan kutib olindi. «Tog’ doimo qaror qiladi», deya qo’shiladi janob Bellvald.
«Biz ularning xavfli ekanligini bilamiz. Biz tog’larni yaxshi ko’ramiz, shuning uchun ularni yomon ko’rmaymiz. Bizning bobolarimiz ular bilan birga yashagan. Otalarimiz ular bilan birga yashagan. Va bolalarimiz ham ular bilan birga yashaydilar.»
Vilerdagi mahalliy restoranda tushlik paytida stollarni tozalash brigadalari, muhandislar va vertolyot xodimlari egallagan, Blattenni tiklash operatsiyasi avjida davom etmoqda.
Stollardan birida Shveysariyaning yirik sug’urta kompaniyalaridan birining vakili yolg’iz o’tiribdi. Keksa er-xotinlar, o’rta yoshli erkaklar, yosh ayollar vaqti-vaqti bilan unga qo’shilishadi. U ularning har biriga ichimlik taklif qiladi va yo’qotilgan uylarining tafsilotlarini sinchkovlik bilan hujjatlashtiradi.
Tashqarida, vodiyning burama yo’llari bo’ylab yuk mashinalari va buldozerlar falokat joyiga yo’l olishmoqda, vertolyotlar esa yuqoridan katta bo’laklarni olib o’tmoqda. Harbiy xizmatchilar ham ishtirok etmoqda.
Shveysariya armiyasining tabiiy ofatlarga qarshi kurashga tayyorlik bataloni qo’mondoni Sebastyan Noyxaus vazifaning ko’lami qanchalik katta bo’lishiga qaramay, chidamli bo’lish zarurligini ta’kidlaydi. «Biz shunday qilishimiz kerak», deydi u. «U yerda 300 ta hayot tarixi ko’milgan.»
Ustun kayfiyat – bu oldinga intilishga qat’iy qaror qilishdir. «Agar biz Blattendan biror kishini ko’rsak, bir-birimizni quchoqlaymiz», deydi janob Kalbermatten.
«Ba’zan biz ‘yaxshi, sen hali ham shu yerdasan’ deymiz. Va eng muhimi shu, hammamiz hamon shu yerdamiz.»
Asosiy rasm: Falokatdan keyin Blatten qishlog’i. Surat: EPA / Shutterstock
BBC InDepth – bu eng yaxshi tahlil uchun veb-sayt va ilova, bu yerda taxminlarni shubha ostiga qo’yadigan yangi nuqtai nazarlar va kunning eng katta muammolari bo’yicha chuqur hisobotlar mavjud. Shuningdek, biz BBC Sounds va iPlayerdan fikrlashga undaydigan kontentni namoyish etamiz. Quyidagi tugmani bosish orqali InDepth bo’limi haqidagi fikr-mulohazalaringizni bizga yuborishingiz mumkin.
Milliy bog’ boshliqlari bu Buyuk Britaniyadagi o’ziga xos «eng ulkan» loyihalardan biri ekanligini aytishdi.
Trumpning yangi tarif stavkalari ko’pchilikni hayratga soldi, ammo so’nggi daqiqalarda o’zgarishlar yuz berganidan keyin ba’zi mamlakatlarning ahvoli yaxshiroq bo’ldi.
Trump Shveysariyaga 31% tariflar bilan tahdid qildi, ammo ular undan ham yuqori bo’lib chiqdi va mamlakat nima uchun bunday bo’lganini so’rashga majbur qildi.
Dunyodagi eng issiq poytaxtlardan birida ixtisoslashgan jamoa homilador ayollarga jazirama haroratdan omon qolishga yordam berish uchun ishlamoqda.
Inson faoliyati dunyoning isishiga sabab bo’lmoqda, bu odamlar va tabiatga jiddiy tahdid solmoqda.