«`html
Trump ma’muriyati Kongo Demokratik Respublikasining sharqiy qismidagi uzoq davom etgan mojarolarni hal qilishga qaratilgan, qo’shni Ruandani ham o’z ichiga olgan ambitsioz, ammo bahsli tinchlik tashabbusini boshqarmoqda.
Ushbu vositachilik harakatlari Afrika yuragida joylashgan DR Kongoning muhim mineral boyliklari tufayli e’tiborga loyiqdir. AQSh o’zining IT va sun’iy intellekt sektorlarini quvvatlantirish uchun juda muhim bo’lgan resurslarni ta’minlashga intilmoqda, bu ta’minot zanjiri asosan Xitoy tomonidan boshqariladi.
AQSh prezidenti Donald Trump kelgusi haftalarda DR Kongolik Feliks Tshisekedi va Ruandalik Pol Kagameni tinchlik shartnomasini yakunlash uchun qabul qilishi kutilmoqda, u buni «ulug’vor g’alaba» deb olqishladi. Ushbu kelishuv mintaqaga AQSh investitsiyalarini kuchaytirishga qaratilgan.
AQShda joylashgan Jahon tinchlik fondining ijrochi direktori professor Aleks de Vaal BBCga bergan intervyusida Trump ma’muriyati «populistik spektaklni tijorat bitimlari bilan birlashtirgan yangi tinchlik o’rnatish modelini» targ’ib qilayotganini aytdi.
«Trump bu strategiyani Ukrainada ham qo’llagan. Uning maqsadlari shaxsiy olqishlarga sazovor bo’lish, o’zining siyosiy mavqeini ko’tarish va Amerikaning manfaatlariga mos keladigan minerallarni sotib olishni o’z ichiga oladi», dedi professor De Vaal.
Uning ta’kidlashicha, «DR Kongoda Xitoy allaqachon ko’plab minerallarga kirishni ta’minlagan, bu esa AQShni etib olish pozitsiyasiga qo’ymoqda».
Uning fikricha, AQSh kompaniyalari an’anaviy ravishda xavfsizlik xavotirlari va qo’zg’olonlarni moliyalashtiradigan «qonli minerallar» bilan bog’liq axloqiy dilemmalar tufayli DR Kongoga sarmoya kiritishdan ehtiyot bo’lishgan. Biroq, bu Trump ma’muriyati o’zining tinchlik modelini amalga oshirganda o’zgarishi mumkin.
Professor De Vaalning ta’kidlashicha, bu yondashuv Trump ma’muriyati Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari va Misr kabi arab davlatlari bilan birga avvalgi tashabbuslar muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan so’ng vositachilik harakatlarida qatnashishi kutilayotgan Sudan kabi mojarolar girdobidagi boshqa davlatlarga ham yoyilishi mumkin.
U, shuningdek, Trump ma’muriyatining tinchlik modelini to’g’ridan-to’g’ri rad etmaslik kerakligini, ayniqsa, so’nggi o’ttiz yil ichida DR Kongoning sharqiy qismida minglab odamlarning o’limi va millionlab odamlarning ko’chirilishiga olib kelgan harbiy harakatlar to’xtatilishiga olib keladigan bo’lsa.
«Trump manfaatdor tomonlarni muzokara stoliga olib kelish va o’zgarishlarni boshlash qobiliyatiga ega», – dedi professor De Vaal.
Biroq, Janubiy Afrikaning Keyptaund universiteti qoshidagi mineral huquqshunos professori Hanri Mostert BBCga DR Kongo «o’z minerallariga nisbatan suverenitetni xavf ostiga qo’yishi mumkinligini» aytdi.
U DR Kongo noaniq xavfsizlik kafolatlari evaziga uzoq muddatli kelishuvlar bilan bog’langan holda qolishi mumkinligi haqida ogohlantirdi.
Professor Mostert buni Xitoy va Rossiya bir qator Afrika davlatlarida olib borgan «resurslarni almashish» bitimlariga o’xshatdi.
U Angolani misol qilib keltirdi, u yerda Xitoy neft evaziga infratuzilmani qurgan.
«Neft narxi oshgan taqdirda ham, Angola katta qiymatga ega bo’la olmadi», dedi professor Mostert.
AQSh Davlat departamenti 2023 yilda DR Kongo taxminan 25 trillion dollar (£21.2trn) miqdorida mineral zahiralariga ega ekanligini xabar qildi.
Ushbu zahiralarga kobalt, mis, litiy, marganets va tantal kiradi, ularning barchasi kompyuterlar, elektromobillar, mobil telefonlar, shamol turbinalari va harbiy texnikada ishlatiladigan elektron komponentlarni ishlab chiqarish uchun zarurdir.
«DR Kongo AQSh investorlariga o’z kobaltini qancha muddatga yetkazib berishi kerak bo’ladi? Bu 20 yilmi yoki 50 yilmi? Tinchlikning narxi qanday?» deb savol berdi professor Mostert.
DR Kongoning hukumat matbuot kotibi Patrik Muyaya mart oyida BBCning Newsday dasturiga bergan intervyusida mamlakat AQShga xavfsizlik shartnomasi evaziga «muhim minerallar» yetkazib berishni maqsad qilganini tasdiqladi.
M23 isyonchi guruhi shu yil boshida DR Kongoning sharqiy qismining katta hududlarini egallab olib, minerallarni Ruanda bilan chegaradan olib o’tish orqali katta hujum boshladi, deb BMT ekspertlari shu oy boshida xabar berishdi.
Keyin bu minerallar Ruanda mahsuloti bilan aralashtirildi va «ularning quyi oqimdagi aktyorlarga keyingi eksporti misli ko’rilmagan darajaga yetdi», deya qo’shimcha qildi BMT ekspertlari.
Ruanda M23ni qo’llab-quvvatlash ayblovlarini rad etadi, garchi BMT dalillari DR Kongoda minglab ruandalik askarlar borligini ko’rsatmoqda.
Mineral kontrabandaga qarshi kurashish maqsadida DR Kongo va Ruanda o’rtasida AQSh vositachiligidagi tinchlik shartnomasi ikki davlat o’rtasida hali muzokara qilinishi kerak bo’lgan «mintaqaviy iqtisodiy integratsiya doirasi» to’g’risidagi qoidalarni o’z ichiga oladi.
Ushbu doira «noqonuniy iqtisodiy yo’llar to’sib qo’yilishini» ta’minlash va «ayniqsa, mintaqa aholisi uchun katta farovonlik uchun» «o’zaro manfaatli hamkorlik va investitsiya imkoniyatlarini» yaratishga qaratilgan.
«Biz ushbu kelishuv doirasida AQSh uchun Kongo mineral huquqlarining katta qismini ta’minlamoqdamiz», dedi Trump 27-iyun kuni Vashingtonda har ikki hukumat vakillari tomonidan imzolangan tinchlik shartnomasidan oldin.
Janubiy Afrikada joylashgan Xavfsizlik tadqiqotlari institutining DR Kongo bo’yicha tadqiqotchisi Bram Verelst BBCga AQSh tashabbusi AQShning yaqin ittifoqchisi bo’lgan Qatar boshchiligidagi boshqa bir tashabbus bilan bir vaqtda amalga oshirilayotganini aytdi.
Janob Verelstning tushuntirishicha, AQSh asosan mintaqaviy o’lchovga e’tibor qaratmoqda, Qatar esa DR Kongoning hukumati va sharqda mintaqaviy poytaxt Gomani egallab olgandan so’ng o’z ma’muriyatini o’rnatgan M23 isyonchi guruhi o’rtasidagi ichki masalalarga e’tibor qaratmoqda.
Kanadalik siyosatshunos, mintaqa bo’yicha mutaxassis professor Jeyson Sterns BBCga Qatar, boshqa neftga boy Fors ko’rfazi davlatlari kabi, Afrika «kuch, ta’sir o’tkazish va iqtisodiy imkoniyatlarni izlash» uchun kengayib borayotganini aytdi.
Uning qo’shimcha qilishicha, Qatar Ruandaning iltimosiga binoan vositachilik harakatlariga aralashgan, bu AQSh DR Kongoga yordam beradi deb hisoblangan, bu ayblovni Vashington rad etadi.
Professor Sterns Qatar Ruandada «katta» iqtisodiy manfaatlarga ega ekanligini ta’kidladi va Fors ko’rfazi davlati Kigalida yangi ko’p milliard dollarlik aeroport qurayotganini va milliy aviakompaniyaning 49% ulushini sotib olish bo’yicha muzokaralar olib borayotganini aytdi.
Uning tushuntirishicha, AQSh va Qatar yaqin hamkorlik qilayotgan bo’lsa-da, ikkita alohida jarayonning mavjudligi unchalik yaxshi emas, chunki «siz DR Kongo va Ruanda o’rtasida tinchlik shartnomasi bo’lgan vaziyatga tushib qolishni xohlamaysiz, lekin keyin Ruanda shunday deydi: «Biz M23ni nazorat qilmaymiz» va M23 DR Kongoning sharqiy qismida [mojaroni] kuchaytirishda davom etmoqda.»
«Shuning uchun, aktyorlar o’rtasidagi yaqin aloqalarni hisobga olgan holda, ikkala jarayonni yaqindan muvofiqlashtirish juda muhim», – deya qo’shimcha qildi professor Sterns.
Tinchlik shartnomasiga ko’ra, DR Kongo va Ruanda 27-iyun kelishuvidan 30 kun ichida «xavfsizlikni muvofiqlashtirish mexanizmi»ni ishga tushirishga kelishib oldilar.
Janob Verelst seshanba kuni o’t ochishni to’xtatish boshlanishi kutilayotganini, undan so’ng DR Kongo hukumati va M23 ilgari muzokara qilingan «tamoyillar deklaratsiyasi» asosida 18-avgustga qadar keng qamrovli tinchlik shartnomasini imzolashini ko’rsatdi.
DR Kongoda joylashgan Xalqaro inqiroz guruhi (ICG) tahlilchisi Onesfor Sematumba Trumpning yanvar oyida AQSh prezidentligiga kelganidan beri AQSh va Qatar «rekord vaqt ichida» kelishuvlarga erishayotganini ta’kidladi.
Janob Sematumbaning ta’kidlashicha, ularning aralashuvi 2022-yildan beri «tomonlarni bitta hujjatga ham imzo chekishga majbur qila olmagan» Afrika boshchiligidagi vositachilik harakatlaridan so’ng sodir bo’ldi.
«Mintaqaviy aktyorlarda Kigali va Kinshasaga ta’sir o’tkazish uchun zaruriy ta’sir o’tkazish imkoniyati yo’q», dedi u.
«Biroq, kelishuvni imzolashdan tinchlikka erishish yo’li uzoq bo’lishi mumkin va bu holda ham uzoq bo’ladi», deb ogohlantirdi janob Sematumba.
Asosiy savol Tshisekedining hukumati talab qilganidek, M23 o’z nazorati ostidagi hududni tark etadimi?
Janob Sematumbaning ta’kidlashicha, M23 DR Kongo bo’ylab «davlat hokimiyati» o’rnatilishiga rozi bo’lgan; biroq, isyonchilar, shuningdek, ular yerning «bir santimetridan» ham voz kechmasliklarini aytishgan.
«Shaxsan men, o’tish bosqichma-bosqich bo’lishi kerak deb hisoblayman va ba’zi hududlar uchun birgalikda boshqaruvning bir qanday shakli bo’lishi kerak. Ammo hamma narsa vositachilarning taktiga va muzni yorib o’tish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi», – deya qo’shimcha qildi janob Sematumba.
Uning aytishicha, tinchlik tashabbusining muvaffaqiyati, shuningdek, kelishuvda Ruandaning «mudofaa choralarini bekor qilish» deb ataladigan narsaga bog’liq bo’lib, bu uning qo’shinlarini DR Kongoning sharqiy qismidan olib chiqishini anglatadi.
Ruanda M23ni qo’llab-quvvatlashni rad etsa-da, u 1994-yilda Ruandada genotsidni amalga oshirgan va keyinchalik DR Kongoga qochib ketganlardan kelib chiqqan FDLR militsiyasini yo’q qilish niyatida ekanligini bildiradi. Ruanda Kongo armiyasini FDLR bilan hamkorlikda aybladi.
Tinchlik shartnomasida FDLR «neytrallashtirilishi» kerakligi belgilangan, garchi bu so’nggi o’ttiz yil ichida bir necha bor urinib ko’rilgan bo’lsa ham.
«Ruanda uchun FDLRni neytrallashtirish uning kuchlarini olib chiqish uchun asosiy shartdir, DR Kongo esa ikkalasiga bir vaqtning o’zida erishish kerak deb ta’kidlaydi», dedi janob Sematumba va vositachilar yechim topishi kerakligini ta’kidladi, chunki bu masalalar tarixan avvalgi tinchlik tashabbuslarining muvaffaqiyatsizligiga olib kelgan.
«Tomonlarning imzolangan matnlarga bergan turli xil talqinlarini kuzatib, siz oldinda turgan muammolarni kutishingiz mumkin», – deya xulosa qildi janob Sematumba.
Professor Mostert diplomatiyaning o’zi tinchlikka erisha olmasligiga va kengroq tashabbus zarurligiga qo’shildi.
«Tinchlik og’riqni o’zgartirish orqali quriladi. Buning uchun diplomatiyadan ko’ra ko’proq narsa kerak; u dialog, markazsizlashtirilgan ishtirok va odamlarning tajribalarini qadrlashni talab qiladi», dedi u.
«Shuning uchun, bitim tuzuvchilar va qonun chiqaruvchilar o’nlab yillar davomida resurslardan foydalanishni o’z ichiga olgan tarixiy travmalardan xabardor bo’lib qolishlari muhim deb hisoblayman», – deya qo’shimcha qildi professor Mostert.
Shuning uchun, agar Donald Trump AQSh kompaniyalari foyda olishi uchun tinchlikni yetarlicha uzoq vaqt saqlab turishni maqsad qilsa, u uzoq vaqt davomida bosimni ushlab turishi kerak bo’lishi mumkin.
O’ting BBCAfrica.com Afrika qit’asidan ko’proq yangiliklar uchun.
Bizni Twitterda kuzatib boring @BBCAfrica, Facebookda esa BBC Africa yoki Instagramda bbcafrica
Tergovchilar hanuzgacha o’tgan shanba kuni tushdan keyin Traverse City shahrida sodir etilgan hujumning sababini aniqlashgani yo’q.
Mahalliy rasmiy BBCga xabar berishicha, ular uchun to’lovlar to’langaniga qaramay, o’limga hukm qilingan.
Iqtisodchilarning aytishicha, prezidentning import soliqlarining natijasida AQShda bir qator mahsulotlar narxi oshishi mumkin.
Avtomobil ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va Yevropa birdamligi – yangi tariflar tufayli kim ko’tarildi va kim pastga tushdi?
Rasmiylarning aytishicha, o’lganlarning aksariyati qurolli odamlar tomonidan bostirib kirilgan tungi hushyorlikda ishtirok etayotgan ibodat qiluvchilar edi.
«`