2000-yil 17-avgust edi. BBC telekanalining yangiliklar xonasida bir guruh xodimlar kompyuter ekranining atrofida to’planishdi, sukutni birdaniga hayratli ohang buzdi. Ulardan biri o’girilib, jiddiy ohangda e’lon qildi: «Badniyat Nik ketdi».
Buyuk Britaniyaning «Katta birodar» realiti-shousi ishtirokchisi Nik Beytman hamyurtlarining ovozlarini manipulyatsiya qilishga urinayotgani aniqlanib, dasturdan chetlatildi. Bu voqea tezda birinchi sahifalarga chiqdi.
Keyingi bahs faqatgina ushbu harakatni emas, balki shouning asosiy g’oyasini ham shubha ostiga qo’yib, butun mamlakat miqyosida axloqiy munozaralarni keltirib chiqardi.
London Evening Standard gazetasida yozgan bir tele tanqidchi «Katta birodar»ning ijrochi prodyuseri Piter Bazalgetni «ekranlarimizga axlat surishda» aybladi.
The Herald gazetasining sharhlovchisi uy a’zolarini «soxtakorlar, tavakkalchilar, ahmoqlar, befarqlar va eslar past» deb atadi.
Tanqidiy e’tirozlarga qaramay, britaniyalik tomoshabinlar o’zlarining tomosha odatlari bilan ovoz berishdi. Taxminan 10 million kishi 15-sentabr kuni mavsum finalini tomosha qildi, bu esa muhim madaniy hodisaning boshlanishini anglatardi.
Hozir, 25 yil o’tgach, realiti-TV Buyuk Britaniya ekranlarida hukmron janr sifatida o’z o’rnini mustahkamladi.
«Xoinlar» yanvar oyida uchinchi mavsumining premyerasi uchun 10 milliondan ortiq tomoshabinni jalb qildi. «Sevgi oroli Buyuk Britaniya»ning tomoshabinlari har bir epizod uchun 2019-yildagi eng yuqori olti million tomoshabindan kamaygan bo’lsa-da, u o’n mavsumga yangilandi.
Realiti-TVning qorong’u tomonlari doimiy ravishda tekshiruvdan o’tkazilib, ishtirokchilar uchun potentsial va ba’zi hollarda halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligi haqida xavotirlar bildirildi, bu esa zaruriy o’zgarishlarga turtki bo’ldi.
Tanqidchilar ko’plab realiti-TV shoularni sayoz qochish yoki hatto zararli va bo’linuvchi ko’ngilochar o’yin sifatida baholashda davom etishdi.
Biroq, ortib borayotgan psixologlar va ijtimoiy ekspertlar tomosha qilish realiti-TVning tomoshabinlarning ongiga (yoki ijtimoiy qadriyatlariga) ta’siri avval o’ylangandan unchalik zararli bo’lmasligi mumkinligini ko’rsatadigan muqobil hikoyani taklif qila boshladilar.
Ba’zilarning fikriga ko’ra, bu tomoshabinlarning o’z tajribalaridan tashqaridagi nuqtai nazarlarni tushunishini yaxshilashi yoki hatto shaxsiy xatolarni yengishga yordam berishi mumkin.
Pensilvaniya shtatidagi Lihay universitetining sotsiologiya professori Daniel Lindemannning ta’kidlashicha: «Realiti-TV tarixan boshqa media formatlariga qaraganda ko’proq demografik xilma-xillikka ega».
«[U] ijtimoiy landshaftning ko’pincha e’tibordan chetda qoladigan qismlarini ta’kidlaydi va uni ijtimoiy tushunishni kuchaytirish uchun potentsial vositaga aylantiradi».
Gollandiyaning xuddi shu nomdagi seriyasiga asoslangan «Katta birodar»ning Buyuk Britaniya versiyasi Londondagi uyda o’n nafar notanish odamni birlashtirdi.
64 kun davomida ishtirokchilar tashqi dunyodan ajratilgan holda tunu kun suratga olindi, tomoshabinlar har hafta bir kishini yo’q qilish uchun ovoz berishdi, natijada g’olibga 70 000 funt sterling miqdorida mukofot berildi.
Haqiqatan ham innovatsion jihat musobaqa formati emas, balki ekranlarda hayoti namoyish etilgan oddiy odamlar va tomoshabinlar o’rtasida o’rnatilgan aloqa edi.
Sent-Meri universiteti kommunikatsiyalar bo’yicha dotsenti, tadqiqotlari realiti-TVning psixologik ta’siriga qaratilgan doktor Yakob Yoxanssonning so’zlariga ko’ra: «Bu misli ko’rilmagan holat edi».
«Birinchi marta tomoshabinlar televizorda mashhur bo’lmagan oddiy odamlarni ko’rishdi, bu esa muhim o’zgarishni anglatadi».
Bugungi kunda realiti-TV doirasi keng, do’stlarning hayotini hujjatlashtiradigan «Devordagi pashsha» turkumidan («Yagona yo’l Esseks», «Geordi qirg’og’i», «Chelsi shahrida ishlab chiqarilgan») musobaqaga asoslangan shoulargacha («Omon qolish», «Xoinlar», «Sevgi oroli») ishtirokchilarning «haqiqiy» tajribalariga qaratilgan.
Uning asosiy kuchi o’zgarmay qolmoqda: kundalik hayot dramasiga nazar tashlash, pardaning orqasini ko’rish imkoniyatini berish.
Doktor Yoxansson davom etadi: «Siz filtrlanmagan, xom hissiyotlarga guvoh bo’lasiz… ushbu turli dasturlarda. Bunday namoyishlar odatda shaxsiy sohada cheklangan, hech qachon ommaga oshkor etilmaydi».
Doktor Yoxansson bemorlarning shifokorlar bilan maslahatlashuvlari haqida hikoya qiluvchi «Uyatchan tanalar» realiti-shousiga o’z hissasini qo’shdi va umumiy sog’liq muammolariga barham berishni maqsad qilgan.
Uning fikricha, «muammoli jihatlariga qaramay, u turli xil tana turlari va sharoitlari haqida xabardorlikni oshirdi.
«Ehtimol, u izolyatsiya yoki begonalashuv hissini kamaytirgandir».
Xuddi shu printsip nogironlik haqida xabardorlikka ham tegishli. «Katta birodar»ning 2006-yilgi seriyasining g’olibi Pit Bennet tomoshabinlarning mehrini qozongan va Turett sindromiga chalingan yorqin shaxs edi.
Uning paydo bo’lishi Buyuk Britaniyada nogironlik haqida xabardorlik va vakillik hozirgi standartlardan orqada qolgan paytda yangi bir qadam bo’lib tuyuldi. U katta ekran vaqtini oldi, Turettni keng auditoriyaga tanishtirdi va shu bilan birga tomoshabinlarga Pit bilan shaxs sifatida bog’lanishga imkon berdi.
«Katta birodardan oldin hayotim haqida o’ylasam, meni Turett sindromim tufayli ko’pincha haqorat qilishardi», – deydi Pit. «Tikklarim tufayli meni masxara qilishmasdan yoki nishonga olishmasdan tashqariga chiqib, vaqtni mazza qilib o’tkaza olmasdim».
U shunday qo’shimcha qildi: «Uydan chiqqanimdan beri meni hech kim haqorat qilgani yo’q».
Keyin ishtirokchilar o’rganadigan noqulay, ba’zan bahsli mavzular bor, ular ko’pincha milliy dialoglarni keltirib chiqaradi.
Yillar davomida «Sevgi oroli»ning bir nechta ishtirokchisi jinoiy javobgarlikka tortiladigan majburiy nazoratning potentsial shakli bo’lgan «gazlayting»da ayblangan. Bu ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokamani keltirib chiqardi, hatto bir marta «Ayollar yordami» bayonot berishga majbur bo’ldi.
Lankaster universitetining realiti-TV etikasi bo’yicha tadqiqot olib boruvchi va maslahatchisi professor Xelen Vud oilaviy zo’ravonlik haqidagi alohida munozarani eslaydi va bunday masalalarni ko’tarish ijobiy bo’lishi mumkinligini ta’kidlaydi.
U shunday deydi: «Sevgi oroli va uning oilaviy zo’ravonlik xususiyati haqida munozaralarni… osonlashtirishi mumkinligi haqidagi asosiy munozarani eslayman. Garchi ba’zilar uchun potentsial ravishda qo’zg’atuvchi bo’lsa-da, boshqalar uchun foydali bo’lishi mumkin».
Fey Uinter 2021-yilgi «Sevgi oroli» seriyasiga qo’shilganida 26 yoshda edi. U o’sha paytda ijaraga beruvchi menejer bo’lib ishlagan, ammo Devonda yashagan, bu yerda munosib erkaklar yetishmasligi haqida shikoyat qilib, ariza topshirishga undagan.
U tezda Manchesterlik moliyaviy maslahatchi Teddi Soares bilan juftlashdi.
ITVga yozilganidan keyin u shunday dedi: «Qizning nuqtai nazaridan ular meni narsalarni aralashtirishga va biroz g’alayon ko’tarishga moslashishlari kerak bo’ladi».
Feyga Teddining boshqa ishtirokchiga jinsiy jihatdan jalb qilgani haqidagi klip ko’rsatilganda, va’da qilingan g’alayon tez orada amalga oshdi.
Uning keyingi qizg’in, so’kinishga to’la portlashi Teddini ikki yuzlamachilikda aybladi, bu esa Ofcomga qariyb 25 000 ta shikoyat yuborilishiga sabab bo’ldi.
Ba’zilar uning munosabatini hurmatsizlik va «haddan tashqari reaktsiya» deb hisoblashdi, boshqalar esa unga juda hamdardlik bildirishdi.
Keyinchalik u gazetaga shunday dedi: «Men buning uchun ko’p trollingga duch keldim. [Ammo] ko’p odamlar menga shunga o’xshash voqealarni boshdan kechirganliklarini aytishdi».
Michigan shtatidagi Wayne shtat universiteti aloqa bo’yicha dotsenti doktor Rozi Jangning fikricha, realiti-TV ijtimoiy signallar, tana tili va aldash haqida beradigan tushunchalar juda qimmatli bo’lishi mumkin.
«Bu axloqiy chegarani sinovdan o’tkazishga o’xshaydi – biz ‘men bu vaziyatda nima qilardim?’ degan fikrga kela boshlaymiz».
Boshqalarning turli stsenariylarda qanday munosabatda bo’lishini tushunish ma’lumot beruvchi bo’lishi va o’z-o’zini aks ettirishga undashi mumkin. Biroq, realiti-TV haqiqatni hujjatlashtirishdan uzoqlashib, noaniqroq «konstruktsiyalangan» haqiqatga yo’nalganda nima bo’ladi?
«Chelsi shahrida ishlab chiqarilgan» filmining sobiq aktyori shou o’z vaqtida qanday ishlaganini tushuntirdi.
Birinchi seriyadan paydo bo’lgan Francheska «Cheska» Hull avvalroq intervyusida shunday degan edi: «Prodyuserlar biz bilan har hafta soatlab telefonda gaplashishardi».
«Ular bizga tunlarda qo’shilishardi. Ular bizni drama yaratish uchun mo’ljallangan vaziyatlarga qo’yishardi».
U stsenariylar ishlatilmaganligini ta’kidladi, ammo shunday qo’shimcha qildi: «Siz qanday suhbatlar qilishingiz kerakligini bilardingiz».
Yuzaki qaraganda, bu xom hissiyotlarni qo’lga kiritish g’oyasidan chetga chiqishga o’xshaydi. Biroq, psixologlarning fikricha, hatto konstruktsiyalangan haqiqat ham foyda keltirishi mumkin.
Doktor Yoxanssonning ta’kidlashicha: «Bu biz yashashni istagan dunyo haqida kengroq suhbatlarga turtki berish orqali tomoshabinlarga va jamiyatga potentsial ravishda foyda keltirishi mumkin. Misol uchun, muammoli yoki axloqiy bo’lmagan xatti-harakatlar, gender o’ziga xosligi va tengsizlik masalalari atrofidagi munozaralar».
Biroq, ushbu shoularda ishtirok etadigan shaxslarning tajribasi alohida xavotirlarni uyg’otadi.
Professor Vud shunday tushuntiradi: «Biz shouning suhbatga turtki berish qiymati va uning ishtirokchilarining farovonligi o’rtasida farq qilishimiz kerak. Ko’pgina shoular, ayniqsa, dastlabki bosqichlarida odamlarni travmatik bo’lishi mumkin bo’lgan juda qiyin vaziyatlarga solib qo’yishdi».
«Mashhur katta birodar»ning 2007-yilgi seriyasi davomida aktrisa Shilpa Shetti irq va bullingga qarshi bahslarning markaziga aylandi, chunki uning bir hamkasbi uni «Shilpa poppadum» deb atadi.
Bu voqea irqchilik haqida milliy suhbatga turtki bo’ldi.
Professor Vudning so’zlariga ko’ra: «Shilpa Shetti ishi… kimdir ekranda haqorat qilinayotgan yoki adolatsiz munosabatda bo’layotganini his qilgan tomoshabinlardan ko’plab shikoyatlarni keltirib chiqardi».
«Menimcha, bu lahza burilish nuqtasi bo’ldi. Biz endi bunday xatti-harakatlarga guvoh bo’lishni istamaymiz».
Yaqinda, «Sevgi oroli»ning ba’zi ishtirokchilari shouni tark etgandan so’ng, ruhiy salomatligi yomonlashgani, shuningdek, kuchli jamoatchilik nazorati bilan kurashayotganlari haqida gapirishdi.
Buyuk Britaniya parlament qo’mitasi 2019-yilda realiti-TV bo’yicha so’rov o’tkazib, «realiti-TV bo’yicha so’rovni boshlash to’g’risidagi qarorimiz «Jeremi Kayl shousi»ni suratga olishdan keyin mehmonning o’limi va «Sevgi oroli» tanishuv realiti-shousining ikki sobiq ishtirokchisining o’limidan keyin qabul qilindi», deb ta’kidladi.
So’rovga dalillar taqdim etgan doktor Yoxanssonning ta’kidlashicha: «Biz hali ham ishtirokchilarga yetarlicha g’amxo’rlik ko’rsatiladigan nuqtada emasmiz».
«Ularda tahrirlash jarayoni, epizodning qanday tuzilganligi yoki ularning qanday tasvirlangani ustidan agentlik yoki nazorat yo’q».
Biroq, «Sevgi oroli»ning prodyuserlari aktyorlar va ekipajga yaxshiroq yordam berishni o’rganganliklarini ta’kidladilar. Ishtirokchilar uchun ixtisoslashgan ijtimoiy media bo’yicha treninglar, shuningdek, majburiy xatti-harakatlar va kamsituvchi tildan qochish kabi mavzular bo’yicha video-trening va yo’riqnomalar kabi qayta ko’rib chiqilgan farovonlik choralari joriy etildi.
Ofcom, shuningdek, televizor va radiodagi realiti-shoularda ishtirok etadigan shaxslarni himoya qilish uchun yangi qoidalar o’rnatdi, chunki mehmonlarning farovonligi bo’yicha shikoyatlar doimiy ravishda ko’payib bormoqda. Qoidalarga ko’ra, telekanal kompaniyalari ishtirokchilar, ayniqsa ishtirok etish natijasida «jiddiy zarar» yetish xavfi ostida bo’lganlarga «tegishli darajada g’amxo’rlik qilishlari» shart.
Buyuk Britaniyadagi realiti-TVda g’amxo’rlik amaliyotlarini o’rganish bo’yicha tadqiqot loyihasida ishtirok etayotgan professor Vud shunday qo’shimcha qiladi: «Ko’pgina telekanal kompaniyalari munosabatda o’zgarish borligini ko’rsatmoqda».
«Ular ishtirokchilar… tajribadan o’tmishdagidan ko’ra ko’proq ijobiy narsa olishlarini istashadi».
Savol ochiq qolmoqda: kollektiv ta’sir qanday? Realiti-TV shunchaki jamiyatni aks ettiradimi yoki uni faol shakllantirishi mumkinmi?
Professor Lindemannning fikricha, realiti-shoularning mazmuni va tomoshabinlarning dunyo bilan aloqasi o’rtasida ijobiy bog’liqlik misollari mavjud.
Hatto 2011-yilning boshlarida uning xatti-harakatlarga ta’siri yaqqol ko’rinib turdi.
U AQShda o’tkazilgan tadqiqotni misol qilib keltirdi, unda «Vasvasa oroli», «Bo’ydoq» yoki «Millioner Jo» kabi tanishuv shoularni tomosha qilgan qizlar bir-biri bilan jinsiy aloqa haqida ko’proq gaplashishga moyil ekanligi aniqlandi.
2014-yilda Merilend universiteti iqtisodiyot professori Melissa Kirni hammuallifligidagi maqola AQShda o’smirlar o’rtasida tug’ilish darajasi pasayishi va MTV telekanalida efirga uzatilgan «16 va homilador» realiti-seriali o’rtasida bog’liqlik borligini aniqladi, bu seriya homilador o’smirlar hayotining juda halol tasvirini taklif qiladi.
Mualliflar shunday yozishgan: «Bu shou o’smirlar o’rtasida homiladorlikka qarshi kurash kampaniyasi sifatida maxsus ishlab chiqilmagan, ammo homilador o’smir va yangi ona bo’lish qiyin ekanligini ko’rsatish orqali, bu ta’sirga ega bo’lganga o’xshaydi».
Ular shunday xulosa qilishdi: «Biz ommaviy axborot vositalari ijtimoiy natijalarning kuchli drayveri bo’lishi mumkinligini aniqladik».
O’n yil o’tib, bu, albatta, o’zgarmadi, bu esa realiti-televideniyeni kuchli kuchga aylantiradi. Ba’zi hollarda bu yomonlashuvga olib kelishi mumkin, ammo ba’zida bu haqiqatan ham uni tomosha qiladiganlarni yaxshi tomonga o’zgartirishga qodir.
Yuqori surat uchun mualliflik huquqi: ITV/PA Wire
BBC InDepth – bu veb-sayt va ilovadagi tahliliy ma’lumotlar uchun manzilingiz bo’lib, taxminlarga qarshi chiqadigan yangi istiqbollarni va kunning eng muhim masalalari bo’yicha chuqur hisobotlarni taklif etadi. Shuningdek, biz BBC Sounds va iPlayer-dan fikr uyg’otuvchi kontentni taqdim etamiz. Quyidagi tugmani bosish orqali InDepth bo’limi bo’yicha fikr-mulohazalaringizni baham ko’ring.
Qirollik Albert Xollda xiyonat mavzularini o’rganuvchi musiqa, keyingi obsesiyangizga aylanishga tayyor realiti-shou va Manchesterga Comic Con keladi.
Frantsiya prezidenti va uning rafiqasi mashhur fitna nazariyachisidan qayta-qayta tahrir qilishni so’rashganini aytishdi.
«Destination X» ishtirokchilarga bir qator vazifalar orqali o’z joylashuvini aniqlashni topshiradi.
43 yoshli Darnel Suollou hozirda musiqa sanoatida ishlaydi va tez-tez «salqin odamlar» bilan muloqot qilishini xabar qiladi.
Finalchilar Amaya va Brayan, Kris va Xuda, Nik va Olandriya va Pepe va Iris 100 ming dollarlik mukofot uchun kurashdilar.