Leyborist deputatlarning qattiq nazoratidan so’ng hukumat sog’liqni saqlash va nogironlik bo’yicha nafaqalarini isloh qilish bo’yicha qayta ko’rib chiqilgan reja tafsilotlarini e’lon qildi.
Mehnat va pensiya masalalari bo’yicha davlat kotibi Liz Kendall shaxsiy mustaqillik to’lovi (PIP) ga kiritilgan o’zgarishlar faqat yangi da’vogarlarga tegishli bo’lishini aytdi.
U, shuningdek, Universal kreditning sog’liq bilan bog’liq komponentini oluvchi amaldagi oluvchilar uchun to’lovlar, ilgari nogironlik nafaqasi sifatida tanilgan, endi muzlatilmasligini tasdiqladi.
Biroq, hukumatning tahliliga ko’ra, rejalashtirilgan farovonlik islohotlarining ta’sirini baholash natijalariga ko’ra, qo’shimcha 150 000 kishi oqibatda «nisbiy qashshoqlik»ni boshdan kechiradi.
BBC Verify nafaqa oluvchilar sonini va so’nggi yillarda sezilarli o’sish sabablarini o’rganadi.
2019-yilda Angliya va Uelsda deyarli uch million mehnatga layoqatli kattalar (16-64 yosh) nogironlik yoki nogironlik nafaqasini olgan, bu aholining 1/13 qismini tashkil qilgan.
2025-yil mart oyi holatiga ko’ra, bu ko’rsatkich taxminan to’rt millionga yoki aholining 1/10 qismiga ko’tarildi, Tadqiqotlarga ko’ra Fiskal tadqiqotlar instituti (IFS) tomonidan.
Bu o’sish asosan da’vogarlar ruhiy salomatlik holatini ko’rsatganligi bilan bog’liq.
IFS ma’lumotlariga ko’ra, ‘ruhiy va xulq-atvor buzilishlari’ toifasi (ADHD kabi sharoitlarni o’z ichiga olgan) 2024-yilda barcha da’volarning 44 foizini tashkil etdi, bu 2015-yilda taxminan 39 foizni tashkil etgan.
IFS tadqiqoti shuni ko’rsatadiki, yangi 25 yoshli da’vogarlarning 69 foizi asosan ruhiy va xulq-atvor buzilishlari bilan yashagan, yangi 55 yoshli da’vogarlarning esa faqat 22 foizi.
PIPga loyiqlik, kundalik turmush xarajatlari bilan nogiron mehnatga layoqatli shaxslarni qo’llab-quvvatlovchi nafaqa, baholash orqali aniqlanadi.
Amaldagi baholash tizimi ostida da’vogarlar yuvinish, kiyinish va ovqat tayyorlash kabi kundalik vazifalarni bajarish qobiliyatiga asoslanib, sog’liqni saqlash mutaxassisi tomonidan nol dan 12 gacha shkala bo’yicha baholanadi.
Covid-19 pandemiyasidan oldin ushbu baholashlarning taxminan to’rtdan uch qismi shaxsan o’tkazilgan.
Pandemiya davrida shaxsan baholashlar to’xtatilganda, ularning aksariyati telefon yoki video qo’ng’iroqlarga o’tkazildi.
Dastlab vaqtinchalik chora bo’lsa-da, bu masofaviy baholashlar odatiy holga aylandi.
Hozirda PIP baholashlarining 10% dan kamrog’i shaxsan o’tkaziladi, hukumat ma’lumotlariga ko’ra.
Ba’zilarning fikriga ko’ra, yuzma-yuz baholashlarning kamayishi ko’proq arizalarni rag’batlantirishi mumkin, chunki odamlar shaxsan uchrashuvning potentsial stressidan qochgan bo’lishi mumkin.
Biroq, tahlilchilar buni tasdiqlash uchun hech qanday asosli dalil yo’qligini ta’kidlaydilar.
Resolution Foundation iqtisodchisi Louise Murphyning ta’kidlashicha, yuzma-yuz va masofaviy baholashlar uchun tasdiqlash darajasi pandemiya boshlanganidan beri deyarli o’zgarmagan.
«O’zgargan narsa shundaki, ko’proq odamlar PIPga da’vo qilmoqda. Hukumat ma’lumotlari har kuni taxminan 1000 ta yangi mukofot berilishini ko’rsatadi», deydi u.
Ruhiy salomatlik holatining ko’payishi PIP da’volarining ko’payishiga hissa qo’shgan bo’lsa-da, mustaqil tadqiqotchilar yuqori tendentsiya ortidagi aniq sabablarga ishonchsiz bo’lib qolmoqda.
Murphy xonim davlat pensiya yoshining oshishini mumkin bo’lgan omillardan biri sifatida aniqlaydi.
«Davlat pensiya yoshi oshishda davom etar ekan, «mehnatga layoqatli» deb tasniflangan odamlar soni ortadi», deb ta’kidlaydi u.
Amaldagi qoidalarga ko’ra, davlat pensiya yoshiga (hozirda 66 yosh va 2028-yil oxirigacha 67 yoshga ko’tarilishi rejalashtirilgan) etgan shaxslar odatda yangi PIP da’vosini qo’zg’atishga haqli emas, ammo amaldagi oluvchilar uni olishda davom etadilar.
Davlat pensiya yoshining oshishi mehnatga layoqatli aholini kengaytiradi va tizimga qo’shimcha bosim o’tkazadi.
Murphy xonimning hisob-kitoblariga ko’ra, bu so’nggi o’n yil ichida sog’liq va nogironlik bilan bog’liq nafaqalar da’volarining taxminan beshdan bir qismini tashkil qiladi.
Tadqiqotchilarning fikricha, yana bir potentsial omil shundaki, pandemiya va turmush darajasining inqirozi davrida benefitsiarlar tizimi va potentsial huquqlar haqida jamoatchilikning tushunchasi yaxshilangan bo’lishi mumkin.
IFSning katta ilmiy iqtisodchisi Eduin Latimer ham rozi.
«Odamlar iqtisodiy zarbalarga javoban sog’liq bilan bog’liq nafaqalarga da’vo qilishlari haqida juda ko’p dalillar mavjud.»
PIP da’vogarlarining ko’payishi uchun ishonchli izohlar mavjud bo’lsa-da, Latimer janobning aytishicha, «biz haqiqatan ham javobni bilmaymiz».
Hukumat Mehnat va pensiya vaziri Stephen Timms boshchiligidagi PIPni kengroq ko’rib chiqishni e’lon qildi, hisobot kelgusi kuzgacha tayyor bo’ladi.
Hukumat dastlab o’z islohotlari 2030-yilga kelib har yili taxminan 5,5 milliard funt sterlingni tejashini taxmin qilgan edi. Biroq, imtiyozlardan so’ng bu tejamkorlik endi 2,5 milliard funt sterlingni tashkil qilishi kutilmoqda.
Dastlabki islohotlar bilan ham mehnatga layoqatli aholining umumiy farovonlik to’lovi 2029-30-yillarda taxminan 72,3 milliard funt sterlingga ko’tarilishi rejalashtirilgan edi.
Hukumatning qayta ko’rib chiqilgan ta’sirini baholash shuni ko’rsatadiki, taxminan 2030-yilga kelib 150 000 dan ortiq odam nisbiy qashshoqlikda qoladi (uy-joy xarajatlaridan so’ng).
Bu dastlabki baholashda nisbiy qashshoqlikda qolgan 250 000 kishidan kamroq.
Bosh vazirning rasmiy vakilining aytishicha, modellashtirish «odamlarni qashshoqlikdan chiqarish va turmush darajasini oshirish, ayniqsa, ish orqali ko’rilayotgan kengroq choralarni aks ettirmaydi».
Hukumatning ta’kidlashicha, bu nogiron va uzoq muddatli kasal odamlarga ishga qaytishga yordam berish uchun 1 milliard funt sterlinglik yordam choralarini o’z ichiga oladi.
2-iyuldagi izoh: Ushbu maqola hozirgi qoidalarga ko’ra, davlat pensiya yoshidagi shaxslar odatda PIP bo’yicha yangi da’vo qo’zg’ata olmaydiganligini aniqlashtirish uchun yangilandi.
BBC Verify nimani o’rganishini xohlaysiz?