«`html
Qizil xalat kiygan, ibodat tasbehlari barmoqlari orasidan ritmik tarzda o’tayotgan rohib yaqinlashdi.
Bu hisob-kitob qilingan xavf edi.
Biz sakkiz nafar noma’lum shaxsning kuzatuvi ostida edik. Ommaviy so’z almashinuvi unga nisbatan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’lishi mumkin edi.
Shunga qaramay, u davom etishga tayyor edi. «Bu yerdagi vaziyat biz uchun xavfli», dedi u past ovozda.
Xitoyning janubi-g’arbiy Sichuan provinsiyasida joylashgan bu monastir o’nlab yillar davomida Tibet qarshiligining tayanchi bo’lib kelgan. Dunyo 2000-yillarning oxirida tibetliklar Xitoy hukumatiga qarshi norozilik sifatida o’zini o’zi yoqib yuborganida e’tibor qaratdi . Deyarli yigirma yil o’tgach, Kirti monastiri Pekin uchun tashvish manbai bo’lib qolmoqda.
Asosiy kirish joyida politsiya uchastkasi qurilgan. U ibodat g’ildiraklari joylashgan xira xonaning yonida joylashgan bo’lib, ularning aylanishi g’ijirlagan ovoz chiqaradi. Mustahkam po’lat ustunlarga o’rnatilgan kuzatuv kameralari tarmog’i hududni o’rab olgan bo’lib, har bir hududni kuzatib boradi.
«Ularning niyatlari xayrixoh emas; bu aniq,» dedi rohib. Keyin u ogohlantirish berdi: «Ehtiyot bo’ling, sizni kuzatib borishyapti.»
Bizning ta’qibchilarimiz tezlashganda, rohib ketdi.
«Ular» Xitoy Kommunistik partiyasini ifodalaydi, u 1950-yilda mintaqani anneksiya qilganidan beri deyarli 75 yil davomida olti milliondan ortiq tibetliklarni boshqarib kelmoqda.
Xitoy mintaqaga katta sarmoya kiritdi, turizmni rag’batlantirish va mamlakatning qolgan qismi bilan integratsiyani osonlashtirish uchun yangi yo’llar va temir yo’llar qurdi. Tibetlik muhojirlarning xabar berishicha, iqtisodiy rivojlanish qo’shinlar va amaldorlarning ko’payishiga olib keldi, bu ularning e’tiqodi va erkinliklarini yo’qotdi.
Pekin Tibetni Xitoyning ajralmas qismi deb biladi. U Tibetning surgundagi ruhiy yetakchisi Dalay Lamani separatistik deb atadi va uning suratini namoyish etgan yoki uni ommaviy qo’llab-quvvatlaganlar qamoqqa tushish xavfini tug’diradi.
Shunga qaramay, Kirti monastiri joylashgan Aba yoki tibet tilida Ngaba ichida bo’lgan ba’zilar bu cheklovlarga qarshi chiqish uchun keskin choralarga murojaat qilishdi.
Shahar Xitoy 1965-yilda tashkil etilgan Tibet avtonom viloyati (TAR) deb belgilagan hududdan tashqarida joylashgan bo’lib, Tibet platosining taxminan yarmini qamrab oladi. Biroq, millionlab tibetliklar TARdan tashqarida yashaydi va qolgan qismini o’z vatanining bir qismi deb hisoblaydi.
Aba tarixan muhim rol o’ynagan. 2008-yilgi Tibet bo’ylab qo’zg’olon paytida bu yerda noroziliklar paydo bo’ldi, ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, rohib Kirti monastiri ichida Dalay Lamanning suratini namoyish etganidan so’ng. Bu tartibsizlikka aylandi va Xitoy qo’shinlari o’t ochdi. Kamida 18 nafar tibetlik shu kichik shaharda halok bo’ldi.
Tibetliklar norozilik bildirganligi sababli, namoyishlar ko’pincha Xitoy paramiliter kuchlari bilan zo’ravonlik to’qnashuvlariga olib keldi. Pekin 22 kishi halok bo’lganini da’vo qilmoqda, surgundagi Tibet guruhlari esa bu raqamni taxminan 200 kishi deb baholashmoqda.
Keyingi yillarda 150 dan ortiq o’zini o’zi yoqish holatlari sodir bo’ldi, asosan Abaning ichida yoki uning atrofida Dalay Lamani qaytarishni talab qilishdi. Bu asosiy ko’chaga «Shahidlar qatori» degan nom berdi.
Shundan beri Xitoy o’z ta’sirini kuchaytirdi va Tibet yoki Tibet hududlaridagi vaziyatni aniqlashni deyarli imkonsiz qildi. Yuzaga kelgan ma’lumotlar chet eldan panoh topganlardan yoki Hindistondagi surgundagi hukumatdan keladi.
Qo’shimcha ma’lumot olish uchun biz ertasiga tong otmasdan monastirga qaytib bordik. Biz kuzatuvchilardan qochib, ertalabki ibodat uchun Abaga qaytib yo’l oldik.
Rohiblar buddistlarning Gelug maktabining ramzi bo’lgan sariq shapkalarini kiyib yig’ilishdi. Past, jarangdor ohanglar zal bo’ylab yangradi, marosim tutuni tinch, nam havoda qoldi. Taxminan 30 nafar mahalliy erkaklar va ayollar, asosan an’anaviy Tibet uzun yengli kurtkalarda, kichik qo’ng’iroq ibodat tugaganini bildirguniga qadar chorsi oyoqlab o’tirishdi.
«Xitoy hukumati Tibetdagi muhitni zaharladi. Bu xayrixoh hukumat emas», dedi bir rohib.
«Biz, tibetliklar, asosiy inson huquqlaridan mahrummiz. Xitoy hukumati bizni zulm va ta’qib qilishda davom etmoqda. Bu xalqqa xizmat qiladigan hukumat emas.»
U hech qanday tafsilot bermadi va suhbatlarimiz sezilib qolmaslik uchun qisqa bo’ldi. Shunga qaramay, bunday fikrlarni eshitish kamdan kam hollarda uchraydi.
Dalay Lama bu hafta 90 yoshga to’lganligi sababli, Tibetning kelajagi masalasi dolzarblashdi. Yuzlab izdoshlari uni hurmat qilish uchun Hindistonning Dharamshala shahrida yig’ilishdi. U chorshanba kuni kutilgan vorislik rejasini e’lon qildi , keyingi Dalay Lama vafotidan keyin tanlanishi haqidagi avvalgi bayonotlarini tasdiqladi.
Butun dunyo bo’ylab tibetliklar xotirjamlik, shubha yoki tashvish bilan munosabatda bo’lishdi, lekin Dalay Lamanning vatanida emas, u yerda hatto uning ismini tilga olish ham taqiqlangan.
Pekin keyingi Dalay Lamaning qayta tug’ilishi Xitoyda sodir bo’lishini va Xitoy Kommunistik partiyasi tomonidan tasdiqlanishini aniq aytdi. Tibet esa sukut saqlamoqda.
«Bu haqiqat», dedi rohib.
Abaga boradigan yo’l Sichuan provinsiyasining poytaxti Chengdu shahridan deyarli 500 km (300 milya) sekin aylanadi.
U Himoloy platosining chekkasida joylashgan o’tloqqa etib borishdan oldin Siguniang tog’ining qor bilan qoplangan cho’qqilaridan o’tadi.
Buddist ibodatxonalarining oltin, qiyalashgan tomlari har bir necha milyada yorqin quyosh nurini ushlab, porlaydi. Bu dunyoning tomi bo’lib, u yerda transport vositalari otda yoq xizmatchilariga yo’l beradi, ular yuqoridan burgutlar aylanib yurganida, xohishsiz mollarga hushtak chalishadi.
Bu Himoloy osmoni ostida ikki xil dunyo mavjud bo’lib, u yerda meros va e’tiqod partiyaning birlik va nazorat talabi bilan kesishadi.
Xitoy uzoq vaqtdan beri tibetliklar o’z e’tiqodlarini erkin amalga oshirishlari mumkinligini ta’kidlab keladi. Biroq, bu e’tiqod asrlar davomida shakllangan o’ziga xoslik manbai bo’lib, inson huquqlari guruhlarining ta’kidlashicha, Pekin uni asta-sekin yo’qotmoqda.
Ularning ta’kidlashicha, ko’plab tibetliklar tinch norozilik namoyishlari uyushtirgani, Tibet tilini targ’ib qilgani yoki hatto Dalay Lamanning portretini saqlagani uchun hibsga olingan.
Ko’plab tibetliklar, shu jumladan Kirti monastiri ichida suhbatlashganlarimiz ham Tibet bolalarining ta’limini tartibga soluvchi yangi qonunlar yuzasidan xavotir bildirishmoqda.
Endilikda 18 yoshgacha bo’lgan barcha shaxslar Xitoy davlat maktablarida o’qishi va mandarin tilini o’rganishi shart. Ularga 18 yoshga to’lmaguncha monastir sinfida buddist matnlarini o’rganish taqiqlangan va ular «mamlakatni va dinni sevishi va milliy qonunlar va qoidalarga rioya qilishi» kerak.
Bu rohiblar ko’pincha bolaligida yollangan va monastirlar ko’pchilik o’g’il bolalar uchun maktab vazifasini o’tagan jamiyat uchun muhim o’zgarishdir.
«Yaqindagi buddist muassasalaridan biri bir necha oy oldin hukumat tomonidan buzib tashlandi», dedi 60 yoshlardagi rohib Abada, yomg’irda ibodatga borayotganda soyabon ostidan gapirib.
«Bu va’z qilish uchun maktab edi», deya qo’shib qo’ydi u sezilarli darajada hayajonlanib.
Yangi qoidalar 2021-yilda Tibet hududlaridagi barcha maktablar, shu jumladan bolalar bog’chalari ham xitoy tilida ta’lim berishni talab qiluvchi direktivadan keyin qabul qilindi. Pekinning ta’kidlashicha, bu Tibet bolalariga mandarin tili asosiy til bo’lgan mamlakatda ish bilan ta’minlash uchun yaxshilangan istiqbollarni taqdim etadi.
Biroq, bunday qoidalar olim Robert Barnettning so’zlariga ko’ra, Tibet buddizmining kelajagiga «kuchli ta’sir» ko’rsatishi mumkin.
«Biz Xitoy rahbari Si Tszinpinning to’liq nazorati ssenariysiga o’tmoqdamiz, bu Tibetga kiradigan ma’lumotlarning cheklanishi va Tibet tilini cheklangan holda baham ko’rish davriga olib keladi», deb tushuntirdi janob Barnett.
«Ta’lim deyarli faqat xitoy festivallari, xitoy qadriyatlari va ilg’or xitoy an’anaviy madaniyatiga qaratiladi. Biz intellektual hissalarni har tomonlama boshqarishga guvoh bo’lmoqdamiz.»
Abaga boradigan yo’l Pekinning bu olis hududga kiritgan moliyaviy resurslarini namoyish etadi. Sichuanni platodagi boshqa viloyatlar bilan bog’laydigan yangi tezkor temir yo’l liniyasi tepaliklarni quchoqlaydi.
Abada rohiblarning xalatlarini va tutatqi to’plamlarini sotadigan odatiy do’konlar endi sayyohlarni jalb qilish uchun mo’ljallangan yangi mehmonxonalar, kafe va restoranlar bilan birga joylashgan.
Brendli sayr kiyimlarini kiygan xitoylik sayyohlar mahalliy dindorlar Buddist ibodatxonalari kirish joyida yog’och bloklarda o’zlarini yerga urayotganida hayratda qolishadi.
«Ular kun davomida qanday qilib nimagadir erishadilar?» deb o’yladi bir sayyoh baland ovozda. Boshqalar ibodat g’ildiraklarini hayajon bilan aylantirib, Buddaning hayotidan sahnalarni tasvirlaydigan yorqin devoriy rasmlar haqida so’rashadi.
Yo’l bo’yida namoyish etilgan partiya shiori «barcha etnik guruhlarning odamlari anor ichidagi urug’lar kabi chambarchas birlashgan» deb e’lon qiladi.
Biroq, keng tarqalgan kuzatuvni e’tibordan chetda qoldirish qiyin.
Mehmonxonaga ro’yxatdan o’tish tartibi yuzni tanishni talab qiladi. Hatto benzin sotib olish ham yuqori aniqlikdagi kameralarga bir nechta identifikatsiya shakllarini taqdim etishni talab qiladi. Xitoy uzoq vaqtdan beri o’z fuqarolari uchun ochiq bo’lgan ma’lumotlarni tartibga solib kelgan, ammo Tibet hududlarida nazorat yanada qattiqroq.
Janob Barnettning so’zlariga ko’ra, tibetliklar «tashqi dunyodan ajratilgan».
Chorshanba kuni Dalay Lamanning e’loni haqida qancha odam xabardor bo’lgani noma’lum, bu butun dunyoga translyatsiya qilingan bo’lsa-da, Xitoyda senzura qilingan.
1959-yildan beri Hindistonda surgunda yashab kelayotgan 14-Dalay Lama o’z vatanining to’liq mustaqilligini emas, balki ko’proq avtonomiyasini yoqlab kelmoqda. Pekinning ta’kidlashicha, u «Tibet xalqini ifodalashga haqli emas».
U 2011-yilda siyosiy hokimiyatni butun dunyo bo’ylab 130 000 tibetlik tomonidan demokratik yo’l bilan saylangan surgundagi hukumatga o’tkazdi va bu hukumat bu yil vorislik rejasi bo’yicha Xitoy bilan orqa kanal orqali muzokaralar olib bordi, garchi ularning taraqqiyoti noaniq bo’lib qolsa ham.
Dalay Lama avvalroq o’zining vorisi «erkin dunyo»dan, ya’ni Xitoydan tashqaridan kelib chiqishini taklif qilgan edi. Chorshanba kuni u «hech kimning aralashishga haqqi yo’q» deb ta’kidladi.
Bu Pekin bilan to’qnashuvga zamin yaratadi, Pekin esa jarayon «diniy rasm-rusumlar va tarixiy odatlarga rioya qilishi va milliy qonunlar va qoidalarga muvofiq amalga oshirilishi» kerakligini aytdi.
Janob Barnettning so’zlariga ko’ra, Pekin allaqachon tibetliklarni ishontirish uchun zamin yaratmoqda.
«Katta tashviqot apparati allaqachon mavjud. Partiya Dalay Lamani tanlash bo’yicha «yangi qoidalar» haqida odamlarni xabardor qilish uchun ofislar, maktablar va qishloqlarga guruhlar joylashtirdi.»
Tibet buddizmining ikkinchi eng yuqori hokimiyati bo’lgan Panchen Lama 1989-yilda vafot etganida, Dalay Lama Tibetdagi shu lavozimga vorisni aniqladi. Biroq, bola g’oyib bo’ldi. Pekin uni o’g’irlashda ayblangan, garchi u bolaning, hozirda voyaga yetgan bo’lsa ham, xavfsiz ekanligini ta’kidlamoqda. Keyinchalik u boshqa Panchen Lamani tasdiqladi, uni Xitoydan tashqaridagi tibetliklar tan olmaydi.
Agar ikkita Dalay Lama mavjud bo’lsa, bu Xitoyning ishontirish qobiliyatini sinovdan o’tkazishi mumkin. Dunyo ularning qaysi birini tan oladi? Eng muhimi, Xitoydagi ko’pchilik tibetliklar boshqa Dalay Lama haqida xabardor bo’ladimi?
Xitoy ishonchli vorisni xohlaydi, lekin juda ishonchlisi emas.
Chunki, janob Barnettning so’zlariga ko’ra, Pekin «Tibet madaniyatining arslonini pudelga aylantirmoqchi».
«U xavfli deb hisoblagan elementlarni yo’q qilishni va ularni tibetliklar qabul qilishi kerak bo’lgan tushunchalar bilan almashtirishni maqsad qilgan: vatanparvarlik, sadoqat, sodiqlik. Ular qo’shiq va raqslarni qadrlashadi – Tibet madaniyatining Disney versiyasi.»
«Biz qanchalik bardoshli bo’lishini aniqlay olmaymiz», deya xulosa qiladi janob Barnett.
Biz monastirdan ketar ekanmiz, og’ir savatni to’ldirgan, qurilish yoki dehqonchilik asboblari bilan to’ldirilgan ayollar ibodat g’ildiragi xonasidan o’tib, ularni soat yo’nalishi bo’yicha aylantirishadi.
Ular Tibet tilida kuylashadi va o’tib ketayotganda tabassum qilishadi, quyoshdan himoya qiladigan bosh kiyimlari ostida zo’rg’a ko’rinadigan, ajinlangan, burmali sochlari.
Tibetliklar 75 yil davomida o’zligini saqlab qolishdi, uning uchun kurashib, o’lishdi.
Endi muammo ularning e’tiqodlarini va qarshiliklarini mujassam etgan odam ketganidan keyin ham uni saqlab qolishda yotadi.
Kunni boshlash uchun kerak bo’ladigan barcha sarlavhalar bilan bizning asosiy yangiliklar byulletenimizni oling. Bu yerda ro’yxatdan o’ting.
Hozir 90 yoshda bo’lgan Dalay Lama Xitoyning Tibet bilan murakkab munosabatlarining markazida qolmoqda.
Tibet buddizmining surgundagi rahbari 90 yoshga to’lgani munosabati bilan muhim e’lon berib, ko’p yillik noaniqlikka chek qo’ydi.
U 2023-yilda Yaponiyaning Fukushima atom elektr stansiyasidan tozalangan chiqindi suvni chiqarishi ustidan taqiq qo’ygan edi.
Robotlar Pekindagi turnirda musobaqalashayotganda tepishdi, gol urishdi va ag’darilishdi.
«`