Qirgʻizistonning Bishkek shahrida boʻlib oʻtgan Turkiy davlatlar tashkiloti Davlat rahbarlari kengashi sammitida Oʻzbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Toshkentda yetakchi tahlil markazlari uchun forum tashkil etishni taklif qildi. Ushbu forum Tashkilotga aʼzo davlatlarning savdo salohiyatini kengaytirishga qaratilgan tadqiqotlar olib boradi. Bunday iqtisodiy tadqiqotlar allaqachon Ozarbayjon bilan birgalikda muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Soʻnggi yillarda Oʻzbekiston va Ozarbayjon oʻrtasidagi savdo, iqtisodiy va investitsiyaviy hamkorlik ikki tomonlama munosabatlarning strategik xususiyatini aks ettiruvchi dinamik oʻsishni namoyish etdi.
Ikkala davlat ham savdo aylanmasini faol ravishda oshirmoqda, oʻzaro yetkazib berish hajmini, xususan, agrosanoat kompleksi, toʻqimachilik ishlab chiqarishi, neft-kimyo va mashinasozlik sohalarida kengaytirmoqda.
Soʻnggi 8 yil ichida savdo hajmi 7,8 barobar oʻsdi va 2024-yilda 253 million dollarni tashkil etdi. Oʻzbekistonning Ozarbayjonga eksporti 7,5 barobar oʻsib, 208 million dollarga yetdi, import esa 9 barobar oʻsib, oʻtgan yili 45 million dollarga yetdi.
Oʻtgan yili asosiy eksport tovarlari mashina va transport uskunalari – 61 million dollar (eksportning 29%), qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat mahsulotlari – 33 million dollar (16%, shu jumladan meva va sabzavotlar – 19 million dollar), toʻqimachilik va kiyim-kechak – 32 million dollar (15%), metallar va metall mahsulotlari – 32 million dollar (15%, shu jumladan 24 million dollarlik mis) va tamaki mahsulotlari – 20 million dollar (10%) boʻldi.
2024-yilda Oʻzbekiston Ozarbayjondan 22 million dollarlik qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat mahsulotlari import qildi (importning 48%, shu jumladan 14 million dollarlik shakar), alyuminiy – 8 million dollar (18%) va uskunalar – 4,6 million dollar (10%).
Investitsiya sohasidagi hamkorlikka katta eʼtibor qaratilmoqda, bunda har ikki tomon sanoat, qishloq xoʻjaligi, energetika va farmatsevtika sohalarida qoʻshma loyihalarni amalga oshirmoqda. Ozarbayjonning Oʻzbekistonga kiritgan investitsiyalari 2017-yildagi 142 ming dollardan 2024-yilda 79,5 million dollarga koʻtarildi. Ozarbayjon-Oʻzbekiston investitsiya kompaniyasi 500 million dollarlik ustav kapitali bilan faoliyat yuritmoqda.
Muntazam hukumatlararo uchrashuvlar va biznes forumlar sheriklikni chuqurlashtirishga, qulay investitsiya muhitini yaratishga va har ikki davlat tadbirkorlari oʻrtasida biznes aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Xususan, Oʻzbekistonda Ozarbayjon kapitali ishtirokidagi korxonalar soni 2019-yildagi 178 tadan 2025-yil aprel oyi oxiriga kelib 278 taga yetdi.
Transport va logistika yoʻlaklarini rivojlantirish, jumladan, mintaqaviy integratsiyani mustahkamlaydigan va Oʻzbekistonning global bozorlarga chiqishini osonlashtiradigan Trans-Kaspiy yoʻnalishidan foydalanish hamkorlikning muhim yoʻnalishi boʻlib kelmoqda.
Erisilgan tarixiy yutuqlarga qaramay, iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash orqali amalga oshirilishi mumkin boʻlgan sezilarli foydalanilmagan salohiyat mavjud.
Ushbu hisobotning asosiy qismi mamlakatlar oʻrtasidagi hamkorlikning yangi oʻsish yoʻnalishlarini aniqlash boʻyicha tadqiqotlar oʻtkazish uchun oʻtgan yili sinovdan oʻtgan model natijalariga qaratiladi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan 2024-yil sentyabr oyida Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi delegatsiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarini oʻrganish maqsadida Ozarbayjonga tashrif buyurdi.
Ushbu tajriba davlat siyosatini ishlab chiqish jarayoniga integratsiya qilingan amaliy tahliliy ishning namunasi boʻldi. Tashrif davomida hukumat organlari, maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ), ilmiy-tadqiqot institutlari va biznes vakillari bilan 20 dan ortiq uchrashuvlar oʻtkazildi.
Tadqiqot 18 ta sektorning qiyosiy tahlilini oʻz ichiga olgan boʻlib, unda asosiy koʻrsatkichlar, hukumat tomonidan qoʻllab-quvvatlash, investitsiya salohiyati, tovarlarning qiyosiy afzalliklari va asosiy islohotlar oʻrganildi. Energetika, sanoat kooperatsiyasi, qishloq xoʻjaligi raqamli tizimlari, logistika, turizm, raqamlashtirish va institutsional islohotlar sohalarida aniq takliflar tayyorlandi.
Maʼlumot uchun, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2024-yil 11-oktyabrdagi qarori bilan 33 ta taklif maʼqullangan.
Xususan, «yashil» energetika sohasida qoʻshma loyihalarni ishlab chiqish boʻyicha «Ozarbayjon-Qozogʻiston-Oʻzbekiston» idoralararo ishchi guruhi tuzildi. Ozarbayjonning qishloq xoʻjaligini sugʻurtalash boʻyicha tajribasi asosida «Qishloq xoʻjaligi xavflarini sugʻurtalash toʻgʻrisida»gi qonun loyihasi ishlab chiqildi (Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga koʻrib chiqish uchun kiritilgan).
Hozirda bir qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Asosiy loyihalardan biri Ozarbayjonning «Alat» MIZ hududida maishiy texnika ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻyish hisoblanadi. Loyiha mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va mamlakatlar oʻrtasida sanoat kooperatsiyasini mustahkamlashga qaratilgan.
Ozarbayjon tajribasi asosida «Sanoatning raqamlashtirishga tayyorlik indeksi» dasturini amalga oshirish boʻyicha ishlar olib borilmoqda. Ushbu ishlar doirasida 2026-yilgacha amalga oshirish boʻyicha batafsil chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqilmoqda, bu sanoatda raqamlashtirishni jadallashtirish uchun muhim vosita boʻladi.
Bundan tashqari, Ozarbayjonda sunʼiy intellekt texnologiyalari yordamida oʻzbek tili uchun katta til modeli ishlab chiqilmoqda, bu raqamlashtirish sohasida va oʻzbek tilini zamonaviy texnologiyalarga moslashtirishda muhim qadam boʻladi.
Mamlakatlar oʻrtasida akademik va taʼlim sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan Ozarbayjon Iqtisodiyot universiteti bilan qoʻshma ikki diplomli dasturning ishga tushirilishi ham muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, 2024-yil noyabr oyida Ozarbayjon delegatsiyasi tomonidan Oʻzbekistonga javob tashrifi tashkil etildi. Tashrif davomida hukumat organlari, maxsus iqtisodiy zonalar, biznes vakillari va oliy oʻquv yurtlari vakillari bilan 14 ta uchrashuv oʻtkazildi.
Uchrashuvlar yakunida Ozarbayjon Respublikasi delegatsiyasi Oʻzbekiston va Ozarbayjon oʻrtasidagi oʻzaro manfaatli hamkorlikning keyingi yoʻnalishlari boʻyicha takliflar roʻyxatini tayyorladi. Ikki tashrif natijasida olingan takliflar mamlakatlar oʻrtasidagi keyingi 5 yilga moʻljallangan hamkorlik boʻyicha «Yoʻl xaritasi» loyihasiga kiritish uchun koʻrib chiqilmoqda. Shunday qilib, tahliliy doiralarning oʻzaro tashriflarining sinovdan oʻtgan modeli allaqachon amaliy tahlilni institutsionalizatsiya qilish va sanoat va raqamli rivojlanishni jadallashtirishning namunasi boʻlib bormoqda.
I. Sanoat kooperatsiyasi
Mamlakatlarimiz qoʻshilgan qiymati yuqori boʻlgan va iqtisodiyot uchun sezilarli multiplikativ va sinergik taʼsir koʻrsatadigan ishlab chiqarish sohalarida istiqbolli loyihalarni aniqlash va amalga oshirishga intiladi.
Shu nuqtai nazardan, Oʻzbekistonda rivojlangan toʻqimachilik va tikuvchilik sektori tufayli talab katta boʻlgan sintetik matolar, shuningdek, qoʻllanilishi keng boʻlgan karbon tolasi kabi uglevodorodlardan yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻyish istiqbolli koʻrinadi.
Shuningdek, biznes doiralarimiz uchinchi davlatlardan import qilinadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni birgalikda yoʻlga qoʻyishdan manfaatdor boʻlishi mumkin. Misol sifatida ikkala bozorda ham talabga ega boʻlgan kimyoviy mahsulotlarni, xususan, polivinilxlorid, melaminni (boʻyoqlar va gerbitsidlar ishlab chiqarishda ishlatiladi) keltirishimiz mumkin.
Ikkala davlat ham qoʻshilgan qiymati yuqori boʻlgan mahsulotlar eksportiga yoʻnaltirilgan ishlab chiqarishni yaratishdan manfaatdor. Shu nuqtai nazardan, Ozarbayjonning strategik logistik joylashuvi, shuningdek, biznes uchun yaratilayotgan sharoitlarni hisobga olgan holda, Oʻzbekiston toʻqimachilik va elektrotexnika sanoatining eksportga yoʻnaltirilgan korxonalarini Ozarbayjonning maxsus iqtisodiy hududlarida joylashtirishdan manfaatdor.
Global «yashil» kun tartibi kontekstida elektr transport vositalarini ishlab chiqarish va elektr transporti uchun infratuzilmani qurish boʻyicha hamkorlik ham kam istiqbolli boʻlmasligi mumkin.
Sanoat kooperatsiyasi doirasida zargarlik sanoatini eʼtibordan chetda qoldirib boʻlmaydi. Oʻzbekiston Ozarbayjondan zargarlik kompaniyalari va ustalarni jalb qilishdan manfaatdor boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, ikkala davlatda zargarlik ustalari tomonidan tayyorlangan mahsulotlar yarmarkalarini tashkil etish mumkin edi.
II. Agrosanoat kooperatsiyasi
Keyingi istiqbolli yoʻnalish agrosanoat kooperatsiyasi hisoblanadi.
Agrosanoat kompleksidagi tadbirkorlar oʻrtasidagi hamkorlik uchun katta salohiyat har ikki tomonning qiyosiy afzalliklari mavjud boʻlgan sohalarda saʼy-harakatlarni birlashtirishdir. Bular vinochilik, anor yetishtirish va qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini sanoat usulida qayta ishlashdir.
Bundan tashqari, uchinchi davlatlar bozorlariga qishloq xoʻjaligi mahsulotlari bilan birgalikda kirish uchun mexanizmlarni hamkorlikda ishlab chiqish va rivojlantirish har ikki mamlakatning raqobatdosh ustunliklarini mustahkamlaydi va yangi bozorlarni zabt etadi. Qolaversa, har ikki davlat tomonidan bunday mahsulotlar eksporti hajmini hisobga olgan holda – jami 3,4 milliard dollar (Ozarbayjon – 1 milliard dollar, Oʻzbekiston – 2,4 milliard dollar)
Ilmiy va seleksiya sohasida saʼy-harakatlarni birlashtirish dolzarb boʻladi – xususan, yaqin hamkorlikni yoʻlga qoʻyish, ikki davlatning ilmiy-tadqiqot qishloq xoʻjaligi institutlari oʻrtasida qoʻshma tadqiqot va seleksiya loyihalarini amalga oshirish. Maʼlumot uchun, Ozarbayjonda ulardan 7 tasi, Oʻzbekistonda esa 30 dan ortiq.
III. Transport sektori
Yana bir yoʻnalish transport sohasidagi hamkorlikdir.
Strategik ahamiyatga ega tovarlarni (masalan, shakar, oʻsimlik yogʻi, boshqa oziq-ovqat mahsulotlari) va yirik kompaniyalar mahsulotlarini Oʻrta yoʻlak orqali imtiyozli tariflar taqdim etilgan holda tashish uchun yangi qoidalarni ishlab chiqish istiqbolli koʻrinadi.
Shuningdek, Oʻzbekiston qurilish kompaniyalarining Ozarbayjonning ozod qilingan hududlarida transport infratuzilmasini tiklash va rivojlantirish loyihalarida ishtirokini koʻrib chiqish zarur.
IV. Savdo
Savdo yoʻnalishida Oʻzbekistonda loyihalarni amalga oshirish uchun Ozarbayjon chakana savdo vakillarini jalb qilish istiqbolli koʻrinadi — bu supermarketlar tarmogʻini, logistika va taqsimotni ishga tushirish, shuningdek, Ozarbayjondagi chakana savdo tarmoqlarida Oʻzbekiston mahsulotlarini yetkazib berish va sotishdir.
Shuningdek, markazimiz AzExport portalining – Ozarbayjon tovarlarini ichki va tashqi bozorlarda sotish platformasining ishini oʻrgandi. Oʻzbekistonlik ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilarni platforma orqali olingan buyurtmalarga ulash boʻyicha ham takliflar berildi. Bu tadbirkorlar uchun ommabop mexanizmga aylanishi mumkin.
V. Turizm
Hamkorlikni kengaytirish uchun keyingi istiqbolli yoʻnalish turizmdir. Oʻzaro turizmning joriy koʻrsatkichlari salohiyatga mos kelmaydi – 2024-yilda Oʻzbekistonga Ozarbayjondan 16 ming fuqaro tashrif buyurgan. Shu munosabat bilan, muhokamalar davomida quyidagilarga talab mavjud:
– har yili davlatlararo turizm biznes forumini oʻtkazish,
– qoʻshma yagona turistik brendlarni yaratish (Ipak yoʻliga oʻxshash)
– Oʻzbekiston va Ozarbayjonda biznes turizmi vakillari oʻrtasida maʼlumot almashishning doimiy mexanizmini ishga tushirish.
Shuningdek, turizm sohasida hamkorlik darajasini oshirish uchun uchinchi davlatlardan kelgan sayyohlarni gastronomik, sogʻlomlashtirish va togʻ-changʻi turizmi yoʻnalishlariga jalb qilish uchun qoʻshma turistik mahsulotlarni joriy etish zarur (masalan, har ikki davlatdagi togʻ-changʻi kurortlariga tashrif buyuruvchi sayyohlar uchun imtiyozlar tizimi)
VIII. Taʼlim va ilmiy tadqiqot sohasidagi hamkorlik
Soʻnggi yoʻnalish sifatida taʼlim va ilmiy tadqiqot sohasida mumkin boʻlgan hamkorlik boʻyicha ishlab chiqilgan tashabbuslarni taʼkidlab oʻtmoqchiman.
Har qanday davlatning muvaffaqiyatli rivojlanishining asosi malakali kadrlarni tayyorlashdir. Texnik mutaxassisliklar bugungi kunda har qachongidan ham dolzarbroq, shuning uchun mamlakatlarimiz universitetlari oʻrtasida muhandislar tayyorlash sohasida ikki diplomli dasturlarni ishga tushirish amaliyotini kengaytirish zarur.
Hamkorlik chegaralarini kengaytirish va unga koʻproq ilmiy xususiyat berish uchun davlatlararo ilmiy ekspertlar kengashini tuzish va mamlakatlar oʻrtasidagi uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlikning potentsial yoʻnalishlarini chuqur oʻrganish boʻyicha qoʻshma tadqiqotlarni boshlash istiqbolli koʻrinadi.
Xulosa
Oʻzbekiston-Ozarbayjon munosabatlarining jadal rivojlanishi tahliliy yordam va amaliy ilmiy ishlar iqtisodiy hamkorlik uchun qanday kuchli katalizator boʻlishi mumkinligini yaqqol koʻrsatib turibdi. Oʻzbekiston va Ozarbayjon tajribasi tadqiqot faoliyati va biznes amaliyotining yaqin integratsiyasi nafaqat qoʻshma rivojlanishning yangi yoʻnalishlarini aniqlabgina qolmay, balki ularni davlat darajasida muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonini berishini koʻrsatadi.
Bunday tashabbuslarning natijalari ish oʻrinlari yaratadigan, yangi sanoat tarmoqlarini shakllantiradigan va har ikki davlatning xalqaro bozordagi pozitsiyasini mustahkamlaydigan aniq loyihalarda oʻz ifodasini topadi.
Shu bilan birga, ikki tomonlama hamkorlik salohiyati hali toʻliq ishga solingan emas. Sanoat, agrosanoat kompleksi, raqamli texnologiyalar va logistika sohalarida chuqur hamkorlik, qoʻshma taʼlim va ilmiy loyihalar bilan qoʻllab-quvvatlangan holda, Oʻzbekiston va Ozarbayjon oʻrtasidagi iqtisodiy sheriklikni sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqishi mumkin.
Kelgusi yillarda bunday oʻzaro manfaatli hamkorlik butun Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqalari uchun mintaqaviy integratsiya va barqaror iqtisodiy oʻsishning namunasi boʻlishi mumkin.
Obid Hakimov,
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori