Kurdiston Ishchilar partiyasi (PKK) taqiqlangan tashkilot, o’tgan oy Turkiya davlatiga qarshi o’n yilliklar davom etgan qo’zg’olonni tugatish va tarqatib yuborish niyatini e’lon qilganida, Leyla o’g’li bilan tez orada uchrashish umidida edi.
Uch yil avval sobiq sendvich sotuvchisi o’z uyini tark etib, PKK safiga qo’shildi – Turkiya, AQSh, Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqi tomonidan terrorchi tashkilot sifatida tan olingan – Iroqning Eron bilan chegarasi yaqinida joylashgan Qandil tog’larida.
Ikki video xabaridan tashqari, ularning eng so’nggisi mart oyida yuborilgan, Leyla o’g’li ketganidan beri u bilan aloqada bo’lmagan.
«Dastlab, e’lonni eshitganimda, men juda xursand bo’ldim», – deydi Leyla, uning ismi guruhning mumkin bo’lgan oqibatlaridan himoya qilish uchun o’zgartirilgan.
«Biroq, vaqt o’tishi bilan vaziyat o’zgarmasligicha qolmoqda.»
Qirq yildan beri PKK Turkiya bilan mojaroda bo’lib, 40 mingdan ortiq odamning o’limiga sabab bo’ldi, ularning aksariyati tinch aholi bo’lgan, bu dunyodagi eng uzoq davom etgan mojarolardan biridir.
BBC bilan suhbatda ba’zi oilalar PKKni qattiq qoraladi, boshqalari esa guruh uchun kurashda halok bo’lgan oila a’zolarining qurbonliklaridan faxrlanishlarini bildirdi, ularning hissalari tinchlik muzokaralariga yo’l ochdi, deb hisoblashdi.
PKKning harbiy harakatlarni to’xtatish to’g’risidagi deklaratsiyasi Turkiya, uning kurd ozchiligi va mojarodan ta’sirlangan qo’shni davlatlar uchun burilish nuqtasi sifatida keng tarqaldi.
Biroq, shundan beri Turkiya bilan hech qanday rasmiy tinchlik jarayoni boshlanmadi va rasmiy sulh hali ham qiyin, har ikki tomondan zo’ravonlik davom etayotgani haqida xabarlar bor.
Dastlab Turkiya tarkibida mustaqil Kurd davlatini tashkil etish maqsadida tashkil etilgan PKK, 1990-yillardan beri o’z e’tiborini kurdlarning madaniy va siyosiy avtonomiyasini oshirishga qaratdi.
Turkiya bilan chegaradosh bo’lgan Iroqning yarim avtonom Kurdiston mintaqasida yashovchi Leyla, o’g’li, yigirma yoshlardagi iroqlik kurd, bir kuni uyiga guruh mafkuralari haqida gapirib qaytib kelgunga qadar PKK haqida hech qanday ma’lumotga ega emasligini eslaydi.
U guruhni o’g’lini «miyasini yuvishda» ayblaydi va ularni Turkiyada, Iroqda, Suriyada va Eronda etnik kurd ozchiliklarini himoya qilayotganiga ishontiradi. Kurdlar Yaqin Sharqdagi to’rtinchi yirik etnik guruhni tashkil qiladi, ammo ularning milliy davlati yo’q.
Leyla, vaqt o’tishi bilan o’g’lining mustaqilligi ortib borayotganini, jumladan, o’z o’rnini yig’ishtirish, kiyimlarini yuvish va idishlarni yuvishni ta’kidlaydi. U hozirda PKK uni tog’larda tez orada boshlaydigan mashaqqatli hayotga tayyorlayotganiga ishonadi.
Ketish kuni u uchta «safdoshlari» bilan uyiga kelib, onasiga tog’larda olti oylik mashg’ulotga ketayotganini ma’lum qiladi.
Uning ta’kidlashicha, u o’g’lini PKKga qo’shilishdan qayta-qayta qaytarishga harakat qilgan, ammo u o’z qarorida qat’iy turgan.
«U juda qat’iy edi. U bilan bahslashish befoyda bo’lar edi.»
Shundan beri Leyla o’g’lini ko’rish umidida Qandil tog’lariga muntazam tashrif buyurganini, ammo hech qachon uni ko’rmaganini aytadi.
«Agar ular menga uni yiliga bir marta ko’rishga ruxsat berishsa, men xursand bo’lar edim», – deydi u.
BBC Qandil tog’lariga bordi, u yerda PKK tomonidan filmni suratga olish uchun kamdan kam ruxsat berilgan.
Aholi kam yashaydigan va o’zining tabiiy go’zalligi bilan mashhur bo’lgan tog’lar minglab PKK jangchilarini Turkiya havo hujumlaridan himoya qilishga yordam beradi.
Sayohat tor, notekis yo’llar bo’ylab bir necha soatlab davom etdi, bu hududda bir nechta dehqonlar va cho’ponlardan tashqari yashash belgilarini kam uchratish mumkin.
BBC PKK nazorat punktiga yaqinlashganda, biz guruh rahbari va asoschisi Abdulla O’jalaning katta rasmlarini ko’rdik – 1999-yildan beri Turkiya tomonidan yakka tartibda qamoqda saqlanmoqda – tog’lar bo’ylab namoyish etilgan. Ammo BBC nazorat punktiga yetib kelganida, PKK bizning kirishimizga ruxsat bermadi.
Keyinchalik PKK rasmiylari tomonidan bizga guruh bilan muzokaralar olib borilayotgani va ular ommaviy axborot vositalarining e’tiborini xohlashmayotgani aytildi.
Ular muzokaralar nima haqida ekanligini aytishmadi, garchi Iroq Tashqi ishlar vaziri Fuad Muhammad Husayn o’tgan oy BBCga PKK, Turkiya, Iroq va Kurdiston mintaqaviy hukumati bilan guruh qurollarini qanday topshirishni muhokama qilish bo’yicha muhokamalar bo’lishini aytgan edi.
Hozircha Turkiya va PKK o’rtasidagi mumkin bo’lgan tinchlik bitimining shartlari noma’lum.
PKK BBCga yozma bayonotida, u jarayonga chin dildan va jiddiy yondashayotganini, uning rahbari O’jalan ozod qilinishi kerakligini ta’kidladi.
«Hozir to’p Turkiya maydonida. Tinchlik jarayoni bir tomonlama qadamlar asosida rivojlana olmaydi», dedi PKK bilan bog’liq Kurdiston Demokratik Jamiyatlar Ittifoqi (KCK) matbuot kotibi Zagros Hiwa, mintaqaviy kurd tashkilotlarining soyabon guruhi.
Ammo oldinda to’siqlar bo’lishi mumkinligining belgisi sifatida, Iroqdagi guruh ichidagi ikkinchi darajali rahbariyat tarkibiga kiruvchi mahalliy yuqori qo’mondon BBCga yozma bayonotida qurolsizlanish uning nuqtai nazarida «muhokama qilinmaydi» dedi.
Turkiyaning niyatlaridan hali ham shubhalanib, u «qurolli mojaroning sabablariga murojaat qilsak, qurollar har ikki tomonga ham foyda keltirmaydi» deb qo’shimcha qildi.
Turkiya prezidenti Rejep Tayyip Erdo’g’anning PKK bilan mojaroni tugatishga tayyorligi ba’zilar tomonidan uning 22 yillik hukmronligini uzaytirish uchun yangi konstitutsiya uchun kurdlarning qo’llab-quvvatlashini jalb qilish urinishi sifatida talqin qilinmoqda, bu esa u rad etadi.
U PKKning tarqatib yuborish to’g’risidagi qarorini «terrorizmsiz Turkiya maqsadimiz sari muhim qadam» deb ta’rifladi.
Turkiya prezidenti X sahifasida «terror va zo’ravonlikning yo’q qilinishidan» keyin yangi davr boshlanishi haqida yozdi.
Yaqinlari PKK uchun kurashda halok bo’lgan ba’zi oilalar uchun mojaro tez orada tugashi mumkinligi g’oyasi achchiq-shirin.
Kawa Takoor ikki yil oldin 21 yoshida o’ldirilgan. Uning singlisi Rondek Takoor, Iroq Kurd shahri Sulaymoniyada yashaydi, uni oxirgi marta 2019-yilda Qandil tog’larida ko’rgan.
Kawa fotosuratlari mehmonxona devorlarini bezab turgan oilaviy uyidan gapirar ekan, Rondek akasining o’limi oilaning hayotini o’zgartirganini aytadi. «Men har doim u haqida tush ko’raman», deydi u ko’z yoshlari bilan.
Yigirma yoshlardagi Rondek hali ham ular birga bo’lgan so’nggi suhbatni eslaydi.
«Men undan men bilan uyga qaytishni xohlaysizmi, deb so’radim va u «hech qachon» dedi. U hatto mendan tog’larda unga qo’shilishimni so’radi», deydi u.
Rondek va uning oilasi uchun, ular PKK tarafdorlari, guruhning tarqatib yuborilishi «g’urur va og’riq lahzasi bo’ladi, ayniqsa bizning katta yo’qotishimizdan keyin».
Uning fikricha, «biz qilgan qurbonliklar va yo’qotgan shahidlarimiz rahbarlarning tinchlik haqida gaplashishlari uchun yo’l ochdi».
Keyin nima bo’lishi noma’lum.
Minglab turk PKK jangchilarining taqdiri nima bo’lishi va ularning Turkiya jamiyatiga qayta integratsiya qilishga ruxsat beriladimi, degan savollar bor.
Turkiya rasmiylari hali bu jangchilarga jinoyatchi sifatida munosabatda bo’ladimi va ularga qarshi jinoiy javobgarlik qo’llaniladimi, degan savolga javob berishmadi. Ammo Turkiya ommaviy axborot vositalarining xabarlariga ko’ra, Turkiyada jinoyat sodir etmagan jangchilar jinoiy javobgarlikdan qo’rqmasdan qaytishlari mumkin, garchi PKK rahbarlari boshqa davlatlarga surgun qilinishi yoki Iroqda qolishlari talab qilinishi mumkin.
Shuningdek, guruhning tarqatib yuborilishi boshqa kurd guruhlari, xususan, Turkiya PKKning tarmoqlari deb hisoblaydigan Suriyaning shimoli-sharqiy qismida nima degani ekanligi aniq emas.
Suriya fuqarolar urushi davrida Turkiya kuchlari va Turkiya tomonidan qo’llab-quvvatlangan suriyalik jangchilar Suriyalik kurd militsiyasi Xalqni himoya qilish bo’linmalari (YPG) tomonidan ushlab turilgan chegara hududlarini egallash uchun bir qator hujumlar uyushtirdi.
YPG AQSh boshchiligidagi ko’p millatli koalitsiya yordamida Islom davlati guruhini Suriyaning to’rtdan bir qismidan haydab chiqargan Suriya Demokratik Kuchlari deb nomlangan kurd va arab militsiyalarining ittifoqiga hukmronlik qiladi.
YPG o’zini PKKdan alohida tashkilot ekanligini aytadi, ammo Turkiya buni rad etadi va uni terrorchi tashkilot sifatida taqiqlaydi.
Erdo’g’anning aytishicha, PKKning tarqatib yuborish to’g’risidagi qarori «tashkilotning Shimoliy Iroq, Suriya va Yevropadagi barcha qo’shimchalarini qamrab olishi kerak». SDF qo’mondoni Mazlum Abdi PKKning qarori «mintaqada yangi siyosiy va tinchlik jarayoniga yo’l ochadi» dedi.
Biroq, u PKKning qurolsizlanishi SDFga taalluqli emasligini ham aytdi, u dekabr oyida Suriya qurolli kuchlari bilan birlashish bo’yicha alohida kelishuv imzolagan.
Eronda KCK tarkibiga kiruvchi PJAK guruhi BBC turk tiliga Turkiyadagi «yangi jarayonni» qo’llab-quvvatlashini, ammo o’zini qurolsizlantirish yoki tarqatib yuborishni rejalashtirmayotganini aytdi.
PJAK Turkiya va Eron tomonidan terrorchi tashkilot sifatida tan olingan. Guruh va Eron hukumati o’rtasida 2011-yildan beri de-fakto sulh mavjud.
Turkiyaning ta’kidlashicha, PJAK PKKning Eron tarmog’i hisoblanadi, ammo kurd guruhlari buni rad etadi.
Leyla kabi onalar uchun siyosatning barcha murakkabliklari va mintaqadagi harbiy kuchlarning murakkab muvozanati ahamiyatsizdir. Uning qayg’usi o’g’lining yana u bilan birga bo’lishidir.
«U tog’lardagi og’ir hayotdan charchaganda uyga qaytadi, qachondir u bunga boshqa toqat qila olmasligini tushunadi.»
Agar shunday bo’lsa, Leyla o’g’li PKK tomonidan yollangan shaharni tark etishni rejalashtirmoqda.
«Bu shahar menga og’riqdan boshqa hech narsa keltirmadi.»
Kurd guruhi Turkiyaga qarshi 40 yillik qo’zg’olon ko’tardi, ammo hozir u o’zini tarqatib yuborishini aytdi.
Turkiyaga qarshi 40 yillik qo’zg’olon tugaganidan so’ng, PKK mahbuslariga amnistiya berishga chaqiriqlar bor.
PKK o’zining qamoqdagi rahbari Abdulla O’jalanning qurolsizlanish jarayonini boshqarishi uchun ozod etilishiga chaqiradi.
Abdulla O’jalan avvalroq 1999-yildan beri qamoqda bo’lgan orolda kurdlarni qo’llab-quvvatlovchi deputatlar bilan uchrashgan edi.
Suriyaning vaqtinchalik rahbari o’z kelajagini rejalashtirishi bilan, shimoli-sharqdagi kurdlar Turkiya tomonidan qo’llab-quvvatlangan kuchlar bilan kurashmoqda.