Oksfordning oddiygina binosida Rayli Jekson biftek tayyorlamoqda. Uning yorqin qizil rangi va shirin suvi mazali taʼm vaʼda qiladi. Ammo bu oddiy goʻsht emas; u qoʻshni laboratoriyada yetishtirilgan.
Ajablanarlisi shundaki, biftekning tashqi koʻrinishi anʼanaviy goʻshtga juda oʻxshaydi. Kesganda uning tuzilishi ham odatdagi goʻshtnikiga oʻxshash.
«Bizning maqsadimiz – odatdagi biftekni imkon qadar aniq takrorlash», – deydi Ivy Farm Technologies vakili Jekson xonim. Ivy Farm Technologies – bu goʻshtni yaratishga masʼul oziq-ovqat texnologiyalari startapi.
Laboratoriyada yetishtirilgan goʻsht allaqachon koʻplab global bozorlarda mavjud va tartibga soluvchi organlarning ruxsatini olgandan soʻng, bir necha yil ichida Buyuk Britaniyada ham paydo boʻlishi mumkin, ehtimol burgerlar, piroglar va kolbasalar kabi mahsulotlarda.
Noʻxat oqsiliga asoslangan bekon yoki sunʼiy ravishda qizil rangga boʻyalgan soya asosidagi bifteklar kabi vegetarian alternativlardan farqli oʻlaroq, laboratoriyada yetishtirilgan goʻsht biologik jihatdan odatdagi goʻsht bilan bir xil boʻlib, haqiqiy hayvon hujayralaridan olinadi.
Baʼzilar uchun bu innovatsiya goʻsht ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlgan atrof-muhit muammolarini, xususan, chorvachilikning issiqxona gazlari emissiyasiga qoʻshgan hissasini hal qilishning mumkin boʻlgan yoʻli hisoblanadi.
Biroq, tanqidchilar yetishtirilgan goʻshtning atrof-muhit uchun foydalari oshirib koʻrsatilgan deb taʼkidlashadi va goʻsht isteʼmolini kamaytirishga ustuvor ahamiyat berish yanada samaraliroq strategiya boʻlishini aytishadi.
Bundan tashqari, yetishtirilgan goʻshtning yuqori darajada qayta ishlanganligi va uning ishlab chiqarilishi bir nechta transmilliy korporatsiyalar tomonidan hukmronlik qilishi mumkinligi haqida xavotirlar mavjud.
Buyuk Britaniyada allaqachon sotuvda boʻlgan yetishtirilgan goʻshtga asoslangan uy hayvonlari uchun oziq-ovqat va inson isteʼmoli uchun laboratoriyada yetishtirilgan oziq-ovqat istiqboli bilan ushbu rivojlanayotgan texnologiya atrofidagi bahslar kuchaydi.
Asosiy savol shundayligicha qolmoqda: Yetishtirilgan goʻsht – bu kelajak yoʻlimi?
Goʻshtga boʻlgan global talab oʻsishda davom etmoqda. Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkilotining maʼlumotlariga koʻra, goʻsht ishlab chiqarish 1960-yillardan beri besh barobar oshib, 2023-yilda taxminan 364 million tonnaga yetdi.
Bir kilogramm mol goʻshtini ishlab chiqarish taxminan 40 kilogramm karbonat angidridga teng issiqxona gazlari emissiyasini keltirib chiqarishi mumkin, garchi baholar ishlab chiqarish usuliga qarab farq qilishi mumkin.
Nature Food jurnalida 2021-yilda chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, oziq-ovqat ishlab chiqarish global issiqxona gazlari emissiyasining uchdan bir qismini tashkil qiladi. Mol goʻshti, shuningdek, metan emissiyasiga hissa qoʻshadi va sezilarli suv va yer resurslarini talab qiladi.
London universiteti qoshidagi Oziq-ovqat siyosati professori Tim Lengning ogohlantirishicha, bu masala jiddiy ekologik tahdidni keltirib chiqaradi. «Vaziyat juda ogʻir», deydi u.
«Siyosatchilar goʻsht va fermer xoʻjaligi sanoatiga qarshi chiqishni yoki goʻsht isteʼmolini kamaytirish siyosatini amalga oshirish orqali mashhurlikni yoʻqotishni istamasdan, bu masalani hal qilishdan tortinishadi.»
Yetishtirilgan goʻsht potentsial yechim sifatida taqdim etildi. Himoyachilarning taʼkidlashicha, u oʻsib borayotgan goʻshtga boʻlgan talabni kamroq karbonat angidrid emissiyasi va yer maydonlaridan foydalanish bilan qondirishi mumkin, bu esa hukumatlarga barqarorlik maqsadlariga erishishga yordam beradi.
Buyuk Britaniyada Atrof-muhit, oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi ishlari departamenti (Defra) uchun mustaqil tekshiruv mamlakatning nol darajadagi maqsadlariga erishish uchun 2032-yilga kelib goʻsht isteʼmolini 30% ga kamaytirishni tavsiya qildi.
Yetishtirilgan goʻshtning ilmiy asoslari nisbatan sodda. Tadqiqotchilar chorva mollardan hujayralarni ajratib olib, nazorat ostidagi muhitda yetishtirishadi. Keyin bu hujayralar goʻsht mahsulotlarini yaratish uchun yetarli miqdor mavjud boʻlgunga qadar tobora kattaroq bochkalarga oʻtkaziladi.
Ushbu jarayonni mazali mahsulotga aylantirish murakkabroq. Har bir kompaniya xususiy texnikalardan foydalanadi, odatda hujayralarning oʻsishini ragʻbatlantiradigan ozuqaviy kokteyldan foydalanadi, baʼzan ozuqaviy qiymatni oshirish uchun qoʻshimcha ingredientlar qoʻshiladi.
Olingan xamir qayta ishlanadi va anʼanaviy goʻshtga oʻxshashligini oshirish uchun soya kabi boshqa ingredientlar bilan aralashtiriladi. Shuningdek, ilon baligʻi va ikra kabi yetishtirilgan baliq mahsulotlarini ishlab chiqish rejalari ham mavjud.
Ivy Farm Technologies hozirda Buyuk Britaniyada tartibga solish ruxsatini olishga intilayotgan yagona kompaniya hisoblanadi. Agar ruxsat berilsa, ularning dastlabki takliflari biftekdan koʻra burgerlar va kolbasalarga qaratiladi.
Kompaniya yetishtirilgan va anʼanaviy ravishda yetishtirilgan qiymani birlashtirib, aralash mol goʻshti burgerini yaratishni rejalashtirmoqda.
«Barqarorlikka sezilarli taʼsir koʻrsatish uchun ommaviy ishlab chiqarish zarur va burgerlar eng oson variant», – deydi Ivy Farm kompaniyasining bosh direktori doktor Harsh Amin. «Yetishtirilgan goʻshtni hayvonlardan olingan goʻsht bilan aralashtirish karbonat izini kamaytiradi.»
Ivy Farmning taʼkidlashicha, bu yondashuv issiqxona gazlari emissiyasini sezilarli darajada kamaytirishga va boshqa ekologik afzalliklarga olib kelishi mumkin. Boshqa kompaniyalar ham shunga oʻxshash daʼvolar qilishsa-da, Oksford universiteti doktori Jon Linch laboratoriyada yetishtirilgan goʻshtning iqlimga taʼsirini mustaqil baholashni oʻtkazgan va bu daʼvolar koʻpincha aniq dalillarga emas, balki optimizmga asoslanganligini taʼkidlaydi.
«Katta miqyosdagi ishlab chiqarishning yoʻqligi sababli iqlimni baholash boʻyicha aniq tadqiqotlar yetishmaydi», – deya qayd etadi u.
Cheklangan maʼlumotlar va koʻplab oʻzgaruvchilar yetishtirilgan goʻshtning iqlimga taʼsirini anʼanaviy qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi bilan aniq solishtirishni qiyinlashtiradi.
Hujayralarni bochkalarda yetishtirish va kerakli kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish energiya talab qiladi. Kompaniyalar oʻz jarayonlari haqida sir saqlashadi, bu esa yetishtirilgan goʻsht uchun aniq iqlim narxini belgilashni qiyinlashtiradi.
Doktor Linch ilmiy maqolalardan olingan mavjud maʼlumotlarni tahlil qildi va eng yaxshi holatda yetishtirilgan goʻsht bir kilogramm uchun 1,65 kg CO2 gacha boʻlgan uglerod iziga ega boʻlishi mumkinligini aniqladi, bu anʼanaviy mol goʻshti ishlab chiqarishdan yaxshiroqdir.
Biroq, baʼzi baholar shuni koʻrsatadiki, energiya talab qiladigan laboratoriyada yetishtirilgan goʻsht ishlab chiqarish bir kilogramm uchun 22 kg CO2 gacha emissiyaga olib kelishi mumkin, bu uning iqlim afzalligini kamaytiradi.
Bundan tashqari, mol goʻshtidan chiqadigan metan emissiyasi taxminan 12 yil ichida tarqalib ketadi, laboratoriyada yetishtirilgan goʻsht ishlab chiqarishdan chiqadigan CO2 emissiyasi esa ancha uzoq vaqt davom etadi.
Doktor Linchning baholashiga koʻra, mol goʻshtini yuqori energiyali laboratoriyada yetishtirilgan mahsulot bilan almashtirish uzoq muddatda zararli boʻlishi mumkin. Biroq, bu yetishtirilgan goʻsht ishlab chiqarishning sezilarli darajada kamroq yer talab qilishi bilan qoplanishi mumkin.
Oxir oqibat, yetishtirilgan mol goʻshtining mol goʻshti fermer xoʻjaligidan ekologik afzalliklari tarafdorlar taklif qilganidan kamroq aniq, ammo ishlab chiqarish usullari kengayib, yanada samaraliroq boʻlgani sayin, yetishtirilgan goʻsht ustunlikka ega boʻlishi mumkin, deydi doktor Linch.
«Yetishtirilgan goʻsht mol goʻshtidan yaxshiroq boʻlishi mumkin», – deydi u. «Biroq, xuddi shunday narsa tovuq va choʻchqa goʻshti uchun ham toʻgʻri boʻlmasligi mumkin, ular ozuqani goʻshtga aylantirishda samaraliroq.»
Singapur 2020-yilda inson isteʼmoli uchun hujayralar bilan yetishtirilgan goʻshtni sotishni tasdiqlagan birinchi davlat boʻldi, undan keyin 2023-yilda Qoʻshma Shtatlar va 2024-yilda Isroil.
Buyuk Britaniya kompaniyalari tartibga solishni tasdiqlash jarayonlari ularning xorijiy raqobatchilar bilan raqobatlasha olish qobiliyatiga toʻsqinlik qilayotganidan xavotir bildirishdi. Biroq, tasdiqlangan mamlakatlarda sotuvlar nomuvofiq boʻlib, koʻplab kompaniyalar asosan degustatsiyalar taklif qilishadi yoki yuqori darajadagi restoranlarda cheklangan muddatga yetishtirilgan goʻshtni taqdim etishadi.
Buning sababi, asosan, ishlab chiqaruvchilar oʻz mahsulotlarini yetarli miqdorda yoki anʼanaviy goʻsht bilan raqobatlasha oladigan narxlarda ommaviy ravishda ishlab chiqara olmasligidir.
AQShda bir nechta kompaniyalar oʻzlarining laboratoriyada yetishtirilgan tovuq, choʻchqa yogʻi va lososlari uchun tartibga solishni tasdiqlashning baʼzi shakllarini olishdi. Misol uchun, Wildtype kompaniyasining yetishtirilgan lososi hozirda Oregonda joylashgan Kann nomli hashamatli restoranda, Good Meat kompaniyasining tovuqi esa Vashingtondagi restoranda taqdim etilgan.
AQShning Goʻsht, parranda va dengiz mahsulotlari innovatsiyalari assotsiatsiyasining ijrochi direktori Suzi Gerberning xabar berishicha, isteʼmolchilarning munosabati «optimistik va qiziquvchan» boʻlgan.
Biroq, AQSh chorvachilik sanoatining ayrim segmentlari texnologiyaga qarshi chiqishdi va uni taqiqlash uchun lobbi qilishdi, boshqa chorvachilik firmalari esa betaraf yoki qoʻllab-quvvatlovchi boʻlib qolishdi.
Milliy chorvachilik goʻshti assotsiatsiyasi va turli darajadagi tashkilotlar taqiqlarga ochiqchasiga qarshi chiqadi, ehtimol chorva mollari uchun bio-injenerlangan ozuqa kabi boshqa ilmiy yutuqlarni taqiqlash uchun precedent yaratmaslik uchun.
Yetishtirilgan goʻsht sanoatining taʼkidlashicha, ularning mahsulotlari chorvachilik sanoatiga salbiy taʼsir koʻrsatmaydi, chunki isteʼmolchilar har doim anʼanaviy goʻshtni afzal koʻrishadi. Buning oʻrniga, sanoat chorvachilik ishlab chiqarishi qondira olmaydigan talabni qondirishni maqsad qilgan.
Dengiz mahsulotlari sanoati ham ochiqlikni namoyish etdi, AQShning Milliy baliqchilik instituti yetishtirilgan dengiz mahsulotlarini akvakultura kabi mahalliy quruqlikdagi baliq ishlab chiqarishning tarkibiy qismi sifatida tan oldi.
Ellen Dinsmoor – Sidneydagi Vow kompaniyasining bosh operatsion direktori boʻlib, u Singapurda yetishtirilgan yapon bedana mahsulotlarini sotadi. Yaqinda firma oʻz mahsulotlarini Avstraliyada ham sotishga ruxsat oldi.
Ayrim yetishtirilgan goʻsht firmalaridan farqli oʻlaroq, Vow anʼanaviy goʻshtlarni takrorlashga urinmaydi. Buning oʻrniga, kompaniya bedanani tanladi, chunki uning taʼm profili isteʼmolchilarga kamroq tanish.
«Bizning ustuvor vazifamiz – odamlarga yoqadigan chindan ham mazali mahsulot ishlab chiqarish», – deya tushuntiradi u. «Kelajakda biz ozuqaga urgʻu berishimiz mumkin, masalan, lososda mavjud boʻlgan sogʻlom omega-3 moylarini tovuqqa kiritish orqali. Agar biz bularning barchasiga xarajatning bir qismida erishsak, u isteʼmolchilar uchun juda jozibali boʻladi.»
Ushbu strategiya barqaror yuqori darajadagi bozorni yaratishga moʻljallangan boʻlib, bu oxir-oqibatda arzonroq oziq-ovqatni koʻproq miqdorda ishlab chiqarishga sarmoya kiritishni osonlashtirishi mumkin.
Biroq, ayrim tanqidchilar ushbu texnologiyaning atrof-muhit va dunyoning eng kambagʻal jamoalari uchun potentsial foydalari eʼtibordan chetda qolayotganini taʼkidlashadi.
«Ultra-Qayta Ishlangan Odamlar» asarining muallifi doktor Kris van Tullekenning taʼkidlashicha, ayrim startaplar asosan investorlarga tezda daromad keltirishga intilishadi, bunga boy mamlakatlar uchun qimmatbaho mahsulotlar ishlab chiqarish orqali osonroq erishish mumkin.
Uning taʼkidlashicha, soddaroq, arzonroq va samaraliroq yondashuv rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda goʻsht isteʼmolini kamaytirishni ragʻbatlantirish boʻladi.
«Odamlar oʻz sogʻligʻini saqlash uchun yuqori oqsilli bulama isteʼmol qilishlari kerak deb taklif qilish juda yaxshi», – deydi u, «ammo men buni allaqachon chetlashtirilgan aholiga majburlash kerak deb oʻylamayman.»
U, shuningdek, yetishtirilgan oziq-ovqatning paydo boʻlishi atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan, mahalliy manbalardan olingan, butun oziq-ovqat mahsulotlaridan ommaviy ishlab chiqarilgan, zavodda tayyorlangan taomlarga oʻtishni tezlashtirayotganidan xavotirda. «Va hozirda jarayon juda koʻp energiya talab qiladi.»
Biz uni qabul qilamizmi yoki yoʻqmi, laboratoriyada yetishtirilgan goʻsht shu yerda. Baʼzilar buni xolesterini kamroq, hayvonlarning azoblanishi yoʻq va dolzarb ekologik muammolarga yechim boʻlishi mumkin boʻlgan sogʻlomroq variant deb biladi. Boshqalar esa bu afzalliklar boʻrttirilgan deb hisoblashadi.
Dunyoni yaxshilashga boʻlgan vaʼdalar va imkoniyatlarga qaramay, koʻpchilik oziq-ovqatni shaxsiy omillarga, yaʼni taʼm va arzonligiga asoslanib tanlaydi. Aynan shu omillar, avvalambor, yetishtirilgan goʻshtning kelajagini belgilaydi.
BBC InDepth eng muhim masalalar boʻyicha chuqur tahlil, yangi nuqtai nazarlar va keng qamrovli hisobotlarni taqdim etadi. BBC Sounds va iPlayerdan fikr yurituvchi kontentni oʻrganing. Quyidagi tugmani bosish orqali InDepth boʻlimi haqida fikringizni bildiring.
Gerry muzqaymoqchi oilasi uni «ajoyib inson» sifatida eslashadi, uning yoʻqligi «qattiq seziladi».
Faollar yarim million hayvonning evtanaziya qilinishi mumkinligidan xavotirda.
Kuniga bir dona olma yeyilsa, doktorning keragi yoʻq, deyishadi, ammo bu mashhur meva haqiqatan ham sezilarli sogʻliq uchun foyda beradimi?
Oshpaz Naveen Jaspal taxminan 18 oydan beri ijtimoiy tarmoqlarda retseptlar bilan boʻlishib kelmoqda.