Oʻnlab yillar davomida Qoʻshma Shtatlar va Eron toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy toʻqnashuvdan ehtiyotkorlik bilan qochib kelishgan.
Ketma-ket AQSh prezidentlari Yaqin Sharqda potentsial halokatli urushdan qoʻrqib, Eronga qarshi harbiy harakatlardan tiyilgan.
Hozirda amaldagi prezident, tinchlikka oid saylovoldi va’dasiga qaramay, oʻzining ikkinchi muddatida Eronning yadroviy inshootlariga toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy zarbalar berishga ruxsat berdi – bu uning ikkinchi muddatidagi muhim qaror.
Bu misli koʻrilmagan qadam butun dunyoda xavotirga sabab boʻldi.
Eronning javobi juda muhim. Xabarlarga koʻra, bunkerda boshpana olgan Oliy Rahbar Ayatollah Ali Xamenei qiyin tanlov oldida turibdi. U oʻnlab yillar davomida Islom Respublikasini himoya qilish uchun AQShga qarshi ehtiyotkorlik bilan manevr qilib kelgan.
Yetarlicha javob bermaslik uning obroʻsiga putur yetkazadi; ortiqcha javob esa uning rejimini xavf ostiga qoʻyishi mumkin.
Chatham House’dagi Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika dasturi direktori Sanam Vakilning aytishicha, «Xameneining keyingi harakatlari nafaqat uning omon qolishi, balki tarixiy merosi uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻladi». U qoʻshimcha qilib: «Uning ahvoli 1988 yilda Xomeyniyning ahvoliga qaraganda ancha xavfli boʻlishi mumkin», deb ta’kidlaydi va Eron-Iroq urushidagi sulhga ishora qiladi.
Soʻnggi Isroil hujumlari Eron harbiy infratuzilmasi va qoʻmondonligiga sakkiz yillik Eron-Iroq urushidan ham koʻproq zarar yetkazdi. Ushbu hujumlar koʻplab yuqori martabali xavfsizlik xodimlari va yetakchi yadro olimlarini yoʻq qildi va AQShning bevosita aralashuvi bilan bosimni sezilarli darajada kuchaytirdi.
Islom inqilobi qoʻriqchilari korpusi (IRGC) qasos olishga va’da berib, AQShga nisbatan «uzoq muddatli afsuslanish» haqida ogohlantirdi. Biroq, bu kuchli ritorikaning ortida halokatli xato hisob-kitoblarning oldini olish uchun shoshilinch hisob-kitoblar yotadi.
«Bu Eron xohlagan urush emas», deydi Yaqin Sharqdagi Global Ishlar Kengashining Hamidreza Azizi. «Biroq, rejim tarafdorlari, haqiqiy zararidan qat’iy nazar, Eronning kuchli mintaqaviy kuch sifatidagi imiji jiddiy ravishda buzilgan va javob talab qilinadi, deb ta’kidlashadi.»
Qasos olish katta xavflarni oʻz ichiga oladi. Yaqin Sharqdagi AQSh bazalariga yoki AQSh askarlariga toʻgʻridan-toʻgʻri hujum qilish AQShning katta javobini keltirib chiqarishi mumkin.
Jahon neft tashishining 20 foizini tashkil etadigan Hormuz boʻgʻozini yopish ham teskari ta’sir koʻrsatishi, arab ittifoqchilarini va Eronning asosiy neft xaridorini – Xitoyni xafa qilishi mumkin. Gʻarb dengiz kuchlari ushbu muhim suv yoʻlini himoya qilish va katta iqtisodiy buzilishlarning oldini olish uchun aralashishi mumkin.
Bundan tashqari, ilgari «oldingi mudofaa» deb hisoblangan Eronning mintaqaviy vakillik tarmogʻi soʻnggi 20 oy ichida Isroil harakatlari natijasida sezilarli darajada zaiflashdi.
Eronning toʻla koʻlamli AQSh mojarosini keltirib chiqarmadan qasos olishiga imkon beradigan javob topish hali noaniq.
Besh yil oldin AQSh IRGC qoʻmondoni Qosimu Sulaymoniyni oʻldirganda ham shunga oʻxshash vaziyat yuz bergan edi. Eslatish kerakki, kuchayishdan qoʻrqish yuqori boʻlsa-da, Eronning Iroq amaldorlari orqali amalga oshirilgan javobi AQSh bazalarini nishonga oldi, ammo jiddiy qurbonlar yoki zararlarning oldini oldi.
Biroq, hozirgi vaziyat ancha jiddiyroq.
Ilgari diplomatiyani qoʻllab-quvvatlagan prezident Tramp hozir Isroilni qat’iy qoʻllab-quvvatlab, Eronni yadro quroli olish niyatidagi «xoʻr» deb tavsiflaydi – bu xulosa oldingi AQSh razvedka baholarida hamma tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaydi.
Razvedka idoralari Pentagon «AQSh tarixidagi eng katta B-2 operatsion zarbasi» deb atagan narsalarning natijalarini baholashmoqda, bu Eronning Natanz, Isfaxon va Fordovdagi yadroviy inshootlariga «juda katta zarar» yetkazdi. Faqatgina «bunkerni yoʻq qiluvchi» bombalar chuqur koʻmilgan Fordov inshootiga kirishi mumkin edi.
Prezident Tramp Eronni tinchlik izlashga chaqirmoqda. Biroq, Eron buni taslim boʻlish talabi deb biladi. Jenevada Eronning tashqi ishlar vaziri Vashingtonning yadro boyitishni toʻxtatish talabini rad etuvchi kuchli xabarni yetkazdi.
Eron prezident Trampning, shu jumladan elchi Stiven Vitkoff boshchiligidagi muzokaralarni oʻz ichiga olgan diplomatik takliflarini aldamchi deb biladi. Isroil oltinchi muzokara bosqichidan ikki kun oldin harbiy kampaniyasini boshladi, AQSh esa Tramp diplomatiya uchun ikki haftalik muddat berish niyatini bildirgandan ikki kun oʻtgach qoʻshildi.
Hujumlar davom etayotgan paytda Eron muzokaralar stoliga qaytishdan bosh tortadi. «Diplomatiyani buzgan Eron emas, balki AQSh», deb e’lon qildi Araqchi va Isroilning harakatlarini Islom hamkorlik tashkilotidan qoralashni ta’minladi.
Eron xalqaro huquqning buzilganligini va Yadro qurollarini tarqatmaslik boʻyicha xalqaro agentlikning yadroviy inshootlarga hujum qilishdan ogohlantirishini ta’kidlaydi.
Yevropa rahbarlari tinchlantirish va vositachilikka chaqirishadi, ammo Eronning yadro quroliga ega boʻlishiga yoʻl qoʻymaslikni talab qiladilar va uning 60% uranni boyitishini xavotirli deb hisoblashadi.
Yevropa tashqi aloqalar kengashining Elli Geranmaye Eron zararni kamaytirishga, AQSh esa uni siyosiy foyda uchun oshirib yuborishi mumkinligini taxmin qiladi.
Prezident Tramp ham Isroilning bosh vaziri Netanyaxu, uning hujumlari davom etishi ehtimoli yuqori, ham uning harakatlarini va uzoq muddatli urushlardan qochishga boʻlgan sodiqligiga shubha qiluvchi ichki tanqidchilar tomonidan bosimga duch kelmoqda.
Vaziyat Eronning toʻsiqni tiklashga intilishini, shu bilan birga toʻgʻridan-toʻgʻri nishonga aylanmaslikka harakat qilishini kuchaytirishi kutilmoqda.
«Gʻalati», deb ogohlantiradi Geranmaye, «Trumpning Eronning yadroviy tahdidini bartaraf etishga urinishi, paradoksal ravishda, Eronning yadro davlati boʻlish ehtimolini oshirishi mumkin.»
Asosiy rasm: Namoyishchi Eronning Oliy Rahbarining portretini ushlab turibdi. Fotosurat muallifi: Reuters
BBC chuqur tahlil muhim global muammolar boʻyicha chuqur tahlil va hisobotlarni taqdim etadi.
BBC Eronning yadroviy ob’ektlarini bombardimon qilish toʻgʻrisidagi prezident Trampning qaroriga Texas aholisining fikrini toʻpladi.
Pentagonning brifingida murakkab missiya jadvali batafsil bayon etildi.
Dauning koʻchasi Bosh vazir va prezident Tramp oʻrtasida yaqin aloqa boʻlganligini xabar qildi.
BBC xavfsizlik boʻyicha tahlilchisi Gordon Korera Eronning yadroviy inshootlariga ehtimol zarar yetkazilishini baholadi.
AQShning zarbalari Bosh vazir uchun uzoq muddatli muammolarni keltirib chiqaradi.