Lise ushbu maqolani oʻqib berishini tinglang
Isroilning Eronga nisbatan misli koʻrilmagan hujumi ortidan, Bosh vazir Benjamin Netanyahu toʻgʻridan-toʻgʻri ingliz tilida eronlik xalqqa murojaat qildi. U ularni oʻzi “yovuz va zulmkor rejim” deb atagan narsaga qarshi chiqishga chaqirdi.
Netanyahu Isroilning harbiy harakatlari “sizning ozodligingiz yoʻlini ochish” maqsadida amalga oshirilganligini eʼlon qildi.
Eron va Isroil oʻrtasidagi harbiy mojaro kuchayib borayotgan va kengayib borayotgan bir paytda, Isroilning asosiy maqsadlari haqida savollar tugʻiladi.
Maqsad faqatgina, Netanyahu birinchi kechagi hujumlarida aytganidek, “islom rejimining yadro va ballistik raketalar tahdidini” bartaraf etishmi?
Shuningdek, Eronning yadro dasturini cheklash evaziga sanktsiyalarni yengillashtirishga qaratilgan AQSH-Eron muzokaralari toʻxtatib qoʻyilganmi?
Yoki eronliklarga ozodlik haqidagi xabar Eronning ruhoniylar hukmronligiga barham berishning kengroq maqsadiga ishora qilishi mumkinmi?
Netanyahu Bosh vazir sifatida uzoq yillik faoliyati davomida Eron Islom Respublikasining tahdidlari haqidagi doimiy ogohlantirishlari bilan ajralib turdi, BMTda taqdim etilgan bomba karikaturasidan tortib mintaqaviy mojarolarning soʻnggi 20 oyi davomida Eron eng katta tahdidni tashkil etishini takrorlab aytishgacha.
Amerikalik prezidentlar va Netanyahuning oʻz generallari bir necha bor Eronning yadro inshootlariga qarshi harbiy hujumlar buyurishdan uni qaytargan.
AQSh Prezidenti Donald Trump yashil chiroq yoqishni rad etgan boʻlsa-da, hatto bilvosita tasdiqlash ham yetarli boʻlgan koʻrinadi.
Gʻarbiy rasmiylardan biri Netanyahuning yondoshuvini “hammasini” deb taʼrifladi va Isroilning asosiy maqsadi Eronning yadro dasturini zaiflashtirish ekanligini taʼkidladi.
Ushbu qaror mintaqaviy davlatlar va Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) tomonidan keng qoralangan boʻlib, uning bosh direktori Rafael Grossi “yadro obyektlariga hech qachon hujum qilinmasligi kerak, sharoit va holatlardan qatʼi nazar” deb eʼlon qildi. Huquqshunos olimlar ham hujumlarni xalqaro huquq buzilishi sifatida qoralashdi.
Ammo, Netanyahuning maqsadlari uning maslahatchilari va ittifoqchilarining maqsadlariga mos kelishi yoki kelmasligi haqida savollar qolmoqda.
Chatham House’ning Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika dasturi direktori doktor Sanam Vakilning taʼkidlashicha, “Netanyahu shaxsan oʻz boyligini rejimni oʻzgartirishga tikish boʻlsa-da, Isroilning siyosiy va harbiy muassasalari Eronning yadro dasturini jiddiy ravishda chetlatishga sodiqdurlar”. U qoʻshimcha qiladi: “Ikkinchisi qiyin, ammo biroz erishiladigan boʻlishi mumkin; birinchisi esa qisqa va kuchayib borayotgan mojaro sharoitida taʼminlash qiyinroq koʻrinadi.”
Netanyahu Isroilning operatsiyasini mavjudlikka tahdid soladigan oldini oluvchi zarbalar sifatida taʼrifladi va Eron yadro bombasini yaratishda “90-daqiqada” ekanligini daʼvo qildi. Gʻarbiy ittifoqchilar Tehronga bu chegarani kesib oʻtishga yoʻl qoʻymaslik kerak degan fikrini takrorlashdi, ammo Netanyahuning vaqt jadvali haqidagi bahosi shubha ostiga qoʻyildi.
Eron doimo yadro quroli yaratishga intilmasligini rad etib kelmoqda. Mart oyida AQSh Milliy razvedka direktori Avril Heyns AQSh razvedka jamoasi “Eron yadro quroli yaratmayotgan degan bahosini davom ettirmoqda” deya guvohlik berdi.
XAEAning soʻnggi hisobotida Eron 60% tozaligiga boyitilgan uranni – qurol sifatida ishlatiladigan urandan bir qadam kam – toʻplab, potentsial ravishda toʻqqizta yadro bombasi ishlab chiqarishi mumkinligini bildirdi.
Dastlabki hujumlar uchta asosiy inshootni: Natanz, Isfaxon va Fordowni nishonga oldi. XAEA Natanzdagi sinov yoqilgʻi boyitish zavodining vayron boʻlganligini tasdiqladi. Isfaxondagi toʻrtta “muhim bino”ga ham zarar yetganligi haqida xabar berildi. Isroil sezilarli zarar yetganligini daʼvo qilmoqda, Eron esa uni cheklangan deb taʼriflamoqda.
Isroil, kamida toʻqqiz nafar yadro olimlarini va koʻplab yuqori darajadagi harbiy qoʻmondonlarni oʻldirish orqali “bilim manbalarini” ham nishonga oldi. Harbiy bazalar, raketalarni uchirish maydonchalari va zavodlarni oʻz ichiga olgan nishonlar roʻyxati endi iqtisodiy va neft inshootlariga ham choʻzildi.
Eron qasos olib, oʻz nishonlarini kengaytirmoqda va natijada ikkala mamlakatda ham tinch aholining qurbonlari koʻpaymoqda.
Eronning yadro dasturini sezilarli darajada zaiflashtirish uchun Isroil Fordowga, yaʼni mutaxassislarning fikricha, qurol sifatida ishlatiladigan uranning koʻp qismi saqlanadigan kuchli himoyalangan yer osti inshootiga jiddiy zarar yetkazishi kerak.
Isroil ommaviy axborot vositalarining xabarlariga koʻra, maqsad ushbu inshootga kirishni toʻxtatishdir. Zarur boʻlgan bunkerlarni yoʻq qilish uchun bombalar yoʻqligi sababli, Isroil AQShning yordamiga tayanishi mumkin, ammo sezilarli zarar yetkazish uchun koʻp marta hujum qilish kerak boʻladi.
Kolumbiya universitetining sobiq AQSh rasmiysi va Eron boʻyicha mutaxassisi Richard Nyufuning fikricha, Netanyahu AQShning yordamiga murojaat qilishi mumkin: “Menimcha, eng ehtimol holat shundan iboratki, Netanyahu Trumpga qoʻngʻiroq qilib: “Men boshqa barcha ishlarni qildim, men B-2 bombardonlari va AQSh qoʻshinlariga hech qanday tahdid yoʻqligini taʼminladim, lekin yadro qurollari dasturini tugata olmayman”, deb aytadi.” Gʻarbiy rasmiylardan biri shunday dedi: “Prezident Trump qaysi tomonga sakrashi hali ham nomaʼlum.”
Trumpning pozitsiyasi oʻzgarib turdi. Dastlab Isroilni harbiy harakatlardan qochishga chaqirgan u keyinchalik hujumlarni “aʼlo” deb maqtashdi va boshqa harakatlarga ishora qildi, shuningdek, ular kelishuvga yordam berishi mumkinligini aytdi.
Yakshanba kuni Truth Social’dagi postda shunday deyilgan edi: “Yaqin orada Isroil va Eron oʻrtasida TINCHLIK boʻladi! Hozirda koʻplab qoʻngʻiroqlar va uchrashuvlar boʻlib oʻtmoqda.”
Eron muzokarachilari Muskatda qayta boshlanishi rejalashtirilgan muzokaralar yaqinlashib kelayotgan Isroil hujumini yashirish uchun hiyla boʻlgan deb gumon qilishadi. Kutilmagan hujumlar Eronni hayratda qoldirdi.
Evropa tashqi aloqalar kengashining Elliy Geranmayehining fikricha, vaqtni tanlash ataylab qilingan: “Isroilning misli koʻrilmagan hujumlari prezident Trumpning Eronning yadro dasturini cheklash boʻyicha kelishuv tuzish imkoniyatlarini yoʻq qilishga moʻljallangan edi… ularning vaqti va keng miqyosli tabiati muzokaralarni butunlay buzishga qaratilgan edi.”
Muzokaralarda ishtirok etgan rasmiylar oʻtgan hafta kelishuvga erishish mumkinligini, AQSh Eronni boyitishni butunlay toʻxtatish talabini yumshatishi sharti bilan bildirgan edi. Tehron buni “qizil chiziq” deb hisobladi.
Netanyahuning iltimosiga koʻra, Trump 2015 yildagi yadro bitimidan chiqib ketgandan soʻng, Eron kelishilgan chegaralardan oshib boyitishni davom ettirdi va bu hozirgi vaziyatga olib keldi. AQSh Eronga kelishuv uchun 60 kunlik muddat berdi, bu muddat vositachilar tomonidan juda qisqa deb hisoblandi. Isroil 61-kuni hujum qildi.
“Oman kanali hozircha yopiq”, deydi doktor Vakil. “Lekin mintaqaviy saʼy-harakatlar kuchayishni pasaytirish va chiqish yoʻllarini topish yoʻlida amalga oshirilmoqda.”
Tehron nuqtai nazaridan esa, kuchayish yadro qurolidan tashqari narsalarni ham oʻz ichiga oladi. Yaqin Sharqshunoslik professori Vali Nasrning fikricha, Eron Isroilning maqsadi “Eronning davlat sifatidagi imkoniyatlarini pasaytirish… va agar imkoni boʻlsa, Islom Respublikasini butunlay agʻdarish” deb hisoblaydi.
Eron xalqining reaksiyasi hali noaniq. Yillar davom etgan sanktsiyalar, korruptsiya va iqtisodiy qiyinchiliklar va ijtimoiy cheklovlar boʻyicha noroziliklar beqaror muhit yaratdi. Nasrning taʼkidlashicha, dastlabki yengillik noomur qoʻmondonlar nishonga olinganidan keyin boʻlishi mumkin, ammo fuqarolik infratuzilmasiga qaratilgan keng koʻlamli hujumlar Isroilga qarshilikni mustahkamlashga olib keladi.
“Men eronliklarning aksariyati mamlakatiga bomba tashlayotgan tajovuzkor tomonini qoʻllab-quvvatlashi va buni qandaydir ozodlik deb bilishi mumkin boʻlgan stsenariyni koʻrmayapman.”
Netanyahuning ritorikasi kengroq maqsadlarga ishora qiladi. U “oyatolloh rejimining har bir joyi va har bir nishoniga” qarshi hujumlar haqida ogohlantirdi va rejimni oʻzgartirishni mumkin boʻlgan natija sifatida taʼkidladi.
The Economist gazetasining Isroil boʻyicha muxbiri Anxel Pfefferning fikricha, Netanyahuning strategiyasi rejimning qoʻrquvidan foydalanishni oʻz ichiga oladi. Biroq, Isroil razvedkasi rejimni oʻzgartirishni bashorat qilish yoki muhandislik qilishni hayoliy deb hisoblaydi.
Janob Pfefferning fikricha, Netanyuning alohida nuqtai nazari bor: “Menimcha, Netanyuning… xabarga ishonishi ehtimoli katta; u Cherchill kayfiyatida.”
Prezident Trump yaqinda Oyatolloh Ali Hameneyni oʻldirish boʻyicha Isroil rejasini veto qilganligi haqida xabarlar tarqaldi.
Isroil rasmiylari, ularning diqqat-eʼtiborlari Eronning siyosiy rahbarligida emasligiga urgʻu berib, vaziyatning vaqtga bogʻliq ekanligini ham aytishdi.
Oxir-oqibat, natija yuzaga keladigan toʻqnashuv va AQSh Prezidentining kutilmagan harakatlariga bogʻliq boʻladi.
AQSh Yaqin Sharq loyihasi prezidenti Daniel Levi quyidagicha xulosa qiladi: “Muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik asosan AQShning jalb qilinishiga bogʻliq… faqat AQSh yaqin kelajakda natijalar va toʻxtash nuqtalarini aniqlash orqali buni oʻz vaqtida yakuniga yetkazishi mumkin.”
Asosiy rasm manbalari: Anadolu via Getty, ATEF SAFADI/EPA – EFE/REX/Shutterstock
BBC chuqur tahlil veb-sayt va ilovasida eng yaxshi tahlillar, taxminlarni shubha ostiga qoʻyadigan yangi nuqtai nazarlar va kunning eng muhim masalalari boʻyicha chuqur xabarlar uyidir. Va biz BBC Sounds va iPlayer’dan ham oʻylantiruvchi tarkiblarni namoyish etamiz. Quyidagi tugmani bosish orqali chuqur tahlil boʻlimiga fikr-mulohazangizni yuborishingiz mumkin.
Manbalarning aytishicha, AQSh hujumlari yer osti yadro obyektlariga zarba berish uchun ustun qurollardan foydalanishni oʻz ichiga olishi mumkin.
Hindistonning bayonoti AQSh prezidenti G7 sammitidan ketgach, Modi va Trump oʻrtasidagi telefon suhbatidan keyin chiqdi.
Ilovani Xitoylik egasi uni yanvar oyidagi muddatga qadar sotishdan bosh tortganidan keyin AQShda taqiqlash kerak edi.
Tennis yulduzi BBCga Trump boshchiligidagi hukumat uni mamlakatga qoʻyib yuborishiga ishonmasligini aytdi.
Isroilning harbiy operatsiyasi qancha davom etsa, Rossiyaning yoʻqotishlari shuncha koʻp boʻlishini anglash kuchayadi.