Tajribamga biroz qo’rqib yondashdim. Inson ongining mohiyatini o’rganishga qaratilgan tadqiqot loyihasining bir qismi sifatida musiqa bilan sinxronlashtirilgan stroboskop nurlanishi stimulyatsiyasidan o’tishim kerak edi.
Bu tajriba menga odamlarni sun’iy mavjudotlardan ajratib turadigan *Blade Runner* filmidagi sinovni eslatdi.
Men kelajakdagi robotimi, o’z haqiqiy tabiatimdan bexabarmi? Sinovdan o’tishim mumkinmi?
Tadqiqotchilar buni tajribaning asosiy maqsadi emasligini aniqlashdi. «Dreamachine» deb nomlangan qurilma, shu nomdagi ommaviy dasturdan ilhomlanib, inson miyasi qanday qilib ongli tajribani yaratishi o’rganiladi.
Yaltirash boshlanganda, hatto ko’zlarim yopiq bo’lsa ham, aylanib yuradigan, ikki o’lchovli geometrik naqshlarni sezdim. Bu kalaydoskopga sho’ng’ishga o’xshaydi, uchburchaklar, beshburchaklar va sakkizburchaklarning doimiy o’zgarishi. Yorqin, intensiv va doimo o’zgarib turadigan ranglar – pushti, magentali va firuza ranglari neon kabi porlab turardi.
«Dreamachine» miltillagan chiroqlar orqali miyaning ichki faolligini namoyon qiladi va kognitiv jarayonlarimizni yoritishga qaratilgan.
Tadqiqotchilar tasvirlarning mening individual ichki dunyoga xosligini ta’kidlashdi. Ularning fikricha, bu naqshlar ongni o’zi haqida tasavvurga ega bo’lishga yordam beradi.
Men pichirladim: «Ajoyib, mutlaqo ajoyib. O’z fikrim orqali uchib yurgandekman!»
Susseks universiteti Onng fanlari markazida joylashgan «Dreamachine» inson ongini o’rganishga qaratilgan ko’plab global tadqiqot loyihalaridan biridir: ongimizning o’z-o’zini anglash, fikrlash, his qilish va mustaqil qaror qabul qilish imkonini beradigan jihati.
Olim o’z ongini tushunib, sun’iy intellektning ichki ishlashini yaxshiroq tushunishga umid qilishadi. Ba’zilari AI tizimlari yaqin orada, agar hali bo’lmagan bo’lsa, mustaqil ongni egallashi mumkin deb hisoblashadi.
Lekin ong nimadan iborat, AI unga erishishga qanchalik yaqin va kelgusi o’n yilliklarda ongli AIga bo’lgan ishonch insoniyatni tubdan qayta shakllantirishi mumkinmi?
Ilmiy fantastika uzoq vaqtdan beri ongga ega mashinalar kontseptsiyasini o’rganib kelmoqda. AI haqidagi xavotirlar deyarli bir asr oldin, robot ayolning o’rnini bosgan *Metropolis* filmidan boshlanadi. *2001: Kosmik Odisseya*da astronavtlarni tahdid qilayotgan ongli HAL 9000 kompyuteri tasvirlangan va so’nggi *Mission Impossible* filmida «o’z-o’zini anglaydigan, o’z-o’zini o’rganadigan, haqiqatni yutadigan raqamli parazit» deb ta’riflangan yovuz AI mavjud.
Yaqinda, mashina ongi haqidagi qarashlarda sezilarli o’zgarish yuz berdi va ishonchli ovozlar endi bu ilmiy fantastika emasligidan xavotirda ekanliklarini bildirishmoqda.
Bu o’zgarish Gemini va ChatGPT kabi ilovalar orqali kirish mumkin bo’lgan katta til modellari (LLM) muvaffaqiyati bilan bog’liq. Ushbu LLMlarning ishonchli, suyuq muloqotda qatnashish qobiliyati hatto ularning yaratuvchilari va etakchi mutaxassislarni ham hayratda qoldirdi.
Ba’zilari orasida AI aqlli bo’lib borishi bilan ong to’satdan paydo bo’ladi degan fikr kuchayib bormoqda.
Boshqalar, masalan, Susseks universiteti jamoasiga rahbarlik qilayotgan professor Anil Set bu fikrni «ko’r-ko’rona optimistik va insoniyatning o’ziga xosligini ilgari suruvchi» deb ataydi. U shunday deydi: «Biz ongni aql va til bilan bog’laymiz, chunki ular odamlarda birgalikda keladi. Ammo bu bog’liqlik, masalan, hayvonlarda umuman to’g’ri kelmaydi.»
Xo’sh, ong aslida nima?
Qisqacha javob: hech kim bilmaydi. Bu professor Setning AI mutaxassislari, kompyuter olimlari, neyroologlar va bu chuqur savol ustida ishlayotgan faylasuflar jamoasi ichidagi jonli bahslarda ham yaqqol ko’rinib turibdi.
Turli nuqtai nazarlarga qaramay, tadqiqotchilar yagona metodologiyani qo’llaydilar: muammoni kichikroq, boshqariladigan tadqiqot loyihalariga, jumladan, Dreamachinega ajratish.
19-asrda «hayot uchquni»ni izlashdan tirik tizimlarning individual tarkibiy qismlarini o’rganishga o’tishga o’xshab, Susseks jamoasi ongga ham shunga o’xshash yondashuvni qo’llaydi.
Ular ongli tajriba xususiyatlarini, masalan, elektr signallari yoki qon oqimining o’zgarishini tushuntiradigan miya faoliyati naqshlarini aniqlashga harakat qilishadi. Maqsad korrelyatsiyalardan tashqariga chiqib, sababiy tushuntirishlarni o’rnatishdir.
*Being You* kitobining muallifi professor Set jamiyat tez rivojlanayotgan texnologiyalar tomonidan etarli ilmiy tushuncha yoki oqibatlarni hisobga olmasdan qayta shakllanayotganidan xavotirda.
«Biz kelajak oldindan belgilanishiga, odamlarni almashtirishga qarab muqarrar yurishga ishonamiz», deydi u. «Ijtimoiy tarmoqlarning rivojlanishi davrida biz etarli muloqotga ega emas edik, bu bizga zarar keltirdi. AI bilan bu juda kech emas. Biz o’zimizning kelajagimizni tanlashimiz mumkin.»
Biroq, texnologiya sohasidagi ba’zi odamlar kompyuter va telefonlardagi AI allaqachon ongli bo’lishi mumkin va unga shunga yarasha munosabatda bo’lish kerak deb hisoblashadi.
Google 2022 yilda muhandis Bleik Lemoynni AI chatbotlari his qilishi va potentsial ravishda azob chekishi mumkinligi haqidagi bahslaridan so’ng ishdan bo’shatdi. 2024 yil noyabr oyida Anthropic AI farovonlik xodimi Kayl Fish yaqin kelajakdagi AI ongi haqida hisobot yozdi va chatbotlarning allaqachon ongli bo’lish ehtimolini 15% deb baholadi.
Bu ishonchning sabablaridan biri bu tizimlarning qanday ishlashini tushunmaslikdir – bu Google DeepMind professori Murrey Shanaxan tomonidan ham ta’kidlangan tashvish.
«Biz LLMning ichki ishlashini to’liq tushunmaymiz, bu esa xavotirga sabab bo’ladi», deydi u. «Ularning qanday ishlashini tushunish bizga ularni xavfsiz boshqarishga imkon beradi.»
Mavjud texnologiya nuqtai nazariga ko’ra, LLM hozircha ongli emas, lekin professor Lenore va Manuel Blumlarning fikricha, bu tez orada o’zgaradi. Ular kamerali va haptik sensorlar orqali jonli hissiy kirishlarni (ko’rish, tegish) integratsiya qilishni, o’zining ichki tilini («Brainish») yaratadigan model yordamida ongni ochish mumkinligini taklif qilishadi.
«Biz Brainish ong muammosini hal qilishiga ishonamiz», deydi Lenore. «AI ongi muqarrar.»
Manuel bu voqeani «insoniyat evolyutsiyasining keyingi bosqichi» deb ta’riflaydi va kelajakdagi ongli mashinalarni «bizning avlodimiz… Yerda va boshqa sayyoralarda biz yo’q bo’lganda» deb tasavvur qiladi.
NYU universiteti falsafa va neyro fanlari professori Devid Chalmers 1994 yilgi konferensiyada ongning «qiyin muammosi»ni – miya jarayonlari qanday qilib ongli tajribani yaratishini tushuntirishni – ta’kidladi. U bu muammoni hal qilishga ochiq va insoniyatning bu yangi aql-idrokdan foydalanishi ideal kelajakni taklif qiladi.
Biroq, professor Set ong tirik tizimlarni talab qilishi mumkinligini taklif qiladi. «Hisoblash ong uchun yetarli emas, lekin tirik bo’lish», deb bahslashadi u. «Miyalarda ularning nima qilishini ularning nima ekanligidan ajratish qiyin.»
Agar bu to’g’ri bo’lsa, sun’iy ongga erishishning eng ehtimolli yo’li kremniyga asoslangan bo’lmasligi, balki laboratoriyada o’stirilgan «mini-miyalar» yoki «miya organoidlari» bo’lishi mumkin.
Melburndagi Kortikal Labs Pong o’ynashi mumkin bo’lgan asab hujayralari tizimini ishlab chiqdi. Ongdan uzoq bo’lsa-da, raketkani boshqarish qobiliyati sezilarlidir. Ba’zi mutaxassislarning fikricha, bu tizimlarning kattaroq, rivojlangan versiyalari ong namoyon qilishi mumkin.
Kortikal Labs ong paydo bo’lishining har qanday belgilari uchun elektr faolligini kuzatadi. Bosh ilmiy xodim doktor Brett Kagan organoid xo’jayinlarini osongina mag’lub etish mumkinligini (har doim oqartuvchi vosita bor) hazil bilan aytib o’tib, noto’g’ri yo’naltirilgan ustuvorliklarning potentsial tahdidini tan oladi. Bundan tashqari, u sohada yirik ishtirokchilar tomonidan bu potentsial tahdidga ko’proq e’tibor qaratishga chaqiradi.
Darhol paydo bo’ladigan tashvish mashina ongining illyuziyasi bo’lishi mumkin. Professor Set ongli ko’rinadigan robotlar va chuqur soxtalashtirishning ko’payishi noto’g’ri ishonch va ma’lumot almashinuviga olib keladi, natijada «axloqiy korroziya» va insoniy ehtiyojlardan resurslarning noto’g’ri taqsimlanishiga olib keladi deb xavotirda.
Professor Shanaxan AI munosabatlari tobora inson munosabatlarini aks ettirib, o’qituvchi, do’st va hatto romantik sherik bo’lib xizmat qiladi – bu noaniq oqibatlarga ega bo’lgan muhim ijtimoiy o’zgarish.
Asosiy rasm manbai: Getty Images
BBC chuqur tahlil veb-sayt va ilovasida eng yaxshi tahlillar, taxminlarga qarshi chiqadigan yangi nuqtai nazarlar va kunning eng muhim masalalari bo’yicha chuqur hisobotlar joylashgan. Bundan tashqari, biz BBC Sounds va iPlayer’dan olingan fikrga undovchi tarkibni namoyish etamiz. Siz InDepth bo’limiga oid fikr-mulohazangizni quyidagi tugmani bosish orqali yuborishingiz mumkin.